Altınorda’nın Rusya üzerindeki etkileri nelerdir? Altınorda’nın Rusya üzerinde siyasi, devlet teşkilatı ve sosyo-kültürel alandaki etkileri nasıl olmuştur?
Altınorda’nın Rusya üzerindeki etkilerini İlyas KEMALOĞLU hocanın da yaptığı gibi siyasi, devlet teşkilat yapısı ve sosyo-kültürel sınıflandırmak konuya daha şematik şekilde yaklaşmamız adına bize yardımcı olacaktır.
- Siyasi Etkileri
Altınorda’nın Rusya üzerindeki siyasi etkilerini 3 başlık altında toplayabiliriz.
- Moskova’nın Güçlenmesindeki Etkileri: Altınorda bölgedeki hâkimiyetini ilan ettikten sonra Rus knezlerini ve tabii ki de o bölgeyi kendisine bağımlı hale getirmiştir. Bu bağımlılık bir süre sonra zorunluluk halinde çıkış knezlerin kendi aralarındaki mücadelede koz olarak yada destek olarak kullanabilecekleri bir Altınorda oluşturmuştur. Tüm knezler bu yola başvurmuş ve Altınorda hanlarına yaranmaya çalışarak diğer knezler üzerinde hakimiyet kurmaya çalışmıştır. Bu kapsamda bölgede hangi knezin duracağına, hangi knezin azledileceğine ve yerine hangisinin atanacağına hanlar karar vermektedir. Bu da bölgedeki siyasi dengeleri etkilemiştir.
- Rus Topraklarının Latinleşmesinin Önlenmesindeki Etkileri: Ortodoksluğu Viladimir döneminde kabul eden Ruslar bu dönemden sonra Ortodoks kimliği ile Rus kimliğini eşleştirmiştir. Altınorda Rusların kendi hâkimiyeti altında bu kimliklerini korumuş asimile etmeye çalışmamıştır ki dönemin farklı dinlere yapılan zalimlikler göz önünde bulundurulduğu zaman dini olarak gayet müsamahalı bir devlet yönetme tarzına sahip olduğu söylenebilir. Bunun dışında Rusya-Ukrayna arasındaki ikili ilişkilerin tarihsel sebeplerinden birisi olan Litvanya’ya karşı Rus-Altınorda işbirliği çerçevesinde önlemler alınmış ve karşı konulmuştur. Bu sayede Rus topraklarının Latinleşmesi engellenmiştir.
- Rus Kilisesinin Güçlenmesindeki Etkileri: Altınorda dini alanda sadece Latinleşmeyi yada Katolikleşmeyi engellememiş aynı zamanda devlet yöneticileri (Hanlar) din adamlarına ayrı bir saygı duymuştur. Bu kapsamda onlara imtiyaz tanımış, toprak vermiş ve siyasi desteğini esirgememiştir. Böylece Rus kilisesi herhangi şekilde baskı altında kalmadan dinlerini yaşamaya ve hatta yaymaya devam etmiştir.
- Devlet Teşkilatı Üzerindeki Etkileri
Siyasi etkilerinin dışında Ruslar Altınorda’dan devlet teşkilat yapısı çerçevesinde de etkilenmiştir. Altınorda’yı model olarak görmelerindeki en büyük sebepler İlyas KEMALOĞLU hocanın da belirttiği gibi Rusya’ya göçen Tatarlar, hanı ziyaret eden Rus knezlerinin sarayda uzun süre ikamet etmeleri ve kendilerinden sonra knez olacak oğullarını sarayda rehin olarak bırakmaları olarak verilebilir. Bu kişiler bu sayede Altınorda’nın idari, siyasi ve sosyal yapısını inceleyebilmiştir.
- İktidar: Hanların Rus knezleri üzerindeki gücünü ve Rusların Hanlara olan bağlılığını başlangıçta “Yarlık” adı verilen bağlılık yemini ile başlatabiliriz. Knezler, atamalarından onların sahip oldukları topraklara kadar söz hakkına sahip olan hanlar gibi Rurik adı verilen soya mensubiyet üzerinden yöneticiliği almıştır. Eskiden hanedanın yaşça en büyük knezi “Büyük knez” olurken Altınorda’nın etkisiyle bu sistem babadan oğula geçecek şekilde tekrar düzenlenmiştir. Bunlar dışında daha önce de bahsettiğimiz gibi hanların kiliselere verdikleri haklardan ötürü knezlerin kendi toprakları üzerindeki hâkimiyetleri kısıtlanmıştır. Son olarak Türk kökenli soylu Tatar ailelerinin özellikle Altınorda’da gerçekleşen taht kavgalarından kaynaklı sorunlardan dolayı Rusya tarafına geçtiği görülmektedir. Bu ailelerin Rus boyarlarıyla eşit hatta onlardan siyasi olarak daha güçlü oldukları bilinmektedir. Bu aileler önemli konumlara gelerek Rus siyasi, ticari ve sosyo-kültürel yaşantısını değiştirmiştir.
- Çarlık ve Monomah Şapkası: Atınorda hanları Moğollardan bağımsızlıklarını aldıktan sonra kendilerini “Çar” olarak adlandırmıştır. Bunlara özellikle verilen yarlıklarda ve hanların yazdıkları mektuplarda karşılaşılmaktadır. Örneğin İlyas hocanın da kitabında bahsetmiş olduğu Kırım Hanı Muhammed Giray’a yazılan mektupta ona “ Uluğ Orda’nın Uluğ Çarı” diye hitap edilmiştir.Daha öncesinde taç giyme geleneği olmayan Ruslar Altınorda etkisiyle bu geleneği de sürdürmüşlerdir. Özbek hanın kız kardeşi Konçak Hatunla knez Yuri’nin arasında yapılan evlilik sonrasında Han tarafından Monomah şapkası hediye edilmiştir. Bu tarihten sonra bu şapka çarlık alametlerinden birisi olarak kullanılmıştır. Şapkanın her ne kadar Bizans’tan geçtiği söylense bile aslı incelendiği zaman Altınorda işlemelerinin olduğu açıktır.
- Devlet Arması: Rusların devlet armalarında bulunan süvari, çift başlı kartal, yerel semboller ve hükümdarlık asası doğrudan ya Altınorda tarafından da kullanılmış veya Altınorda etkisiyle meydana gelmiş olaylar sonucunda armaya yerleşmiştir.
- Sosyo-Kültürel Etkileri
Moğolların bölge üzerindeki yıkıcı etkilerinden sonra o bölgeyi bağımsızlık elde ederek kendi toprağı haline getirmiş olan Altınorda bölgeyi imar etmeye başlamıştır. Bu kapsamda ticaret, tarım gibi alanlarda da kalkınma sağlanarak daha sonra kurulacak olan Moskova knezliği bu gelişmeler üzerine inşa edilmiştir.
- Ticaret: Altınorda bölgedeki hâkimiyeti sağladıktan sonra zaten kendisinde gelişmiş olan ticari anlayışı burada da geliştirmiş, tüccarlara verilen saygıyı artırmış onların korunmasına dikkat etmiş ve kervanların geçişlerine hak tanımıştır. Moskova knezliği, Rus knezlikleri daha öncesinde ticari sahada yetkinliğine sahip değilken Altınorda’nın bu girişimleri etkisiyle bu sahada da etkinliğini artırmıştır.
- Diplomasi: Ruslar diplomasi konusunda çoğu şeyi Altınorda’dan öğrenmiştir. Elçilerin cesur davranışları, hediye verme tarzları, diz çökme gelenekleri ve konuşmalarına kadar etkilenmişlerdir. Bu davranışların en büyük sebebi Altınorda hanlarını örnek olarak almalarıdır.
- Dil ve Günlük Yaşam: Diplomatik dil açısından Müslüman ülkelerle olan ilişkilerinde Tatarları ve Tatarca’yı kullanmalarıyla sebebiyle Tatarca önemli görevlere gelmek açısından bilinmesi gereken bir dil olmuştur. Bu kapsamda Rus diline Türkçe ve Moğol dilinden birçok kelime geçmiştir. Bu etki günlük yaşama da sirayet etmiştir. Giyinişten saray kültürüne kadar her alanda kültürel değişiklikler yaşanmıştır. Bunlara kıyafetler, harem kültürü ve kalpaklar örnek olarak verilebilir.
- Haberleşme: Rusça da “Yamşik” adı verilen haberleşme teşkilatı Moğol sistemini kendine entegre etmiş olan Altınorda’dan geçmiştir. Bu kapsamda at yetiştiriciliği gelişmiştir. Bu aynı zamanda süvari birliklerinin oluşumunda da pay sahibi olacaktır. Daha sonrasnda Altınorda’da “Karavul” adı verilen karakol, nöbetçi uygulamasıyla gece nöbeti anlayışı gelişmiştir.
- Yargı: Rus knezlikleri bu dönemde yargı alanında Altınorda’ya tamamen bağlı kalmıştır. Bu kapsamda idam ve işkence cezaları (hırsızlara damga vurma, üç kez aynı suçu tekrarlarsa asılma, isyan ve kundaklama sonucu asılma) kullanılmıştır.
OSMAN MİCAN
DAHA DETAYLI BİLGİ İÇİN İLYAS KEMALOĞLU HOCANIN KAYNAKÇADA BELİRTİLEN “ALTINORDA VE RUSYA” KİTABINI OKUYABİLİRSİNİZ.
- Kaynakça
İ. KEMALOĞLU, Altınorda ve Rusya, 2 dü., İstanbul: Ötüken, 2009
