Buradan da ulaşabileceğiniz Anayasa Tarihimiz serisinin bir önceki yazısında sizlere 1921 Anayasası’ndan, saltanatın ve halifelik makamının kaldırılmasından bahsetmiştik. Bu yazımda ise 1924 Anayasası’ndan, temel özelliklerinden ve bu anayasaya yapılan anayasa değişikliklerinden bahsetmeye çalışacağım.
1924 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye)
1924 Anayasası 20 Nisan 1924 tarihinde hazırlanmış ve Mecliste kabul edilmiştir. Yürürlükte olan iki anayasayı, 1921 anayasası ve Kanun-i Esasi’yi, yürürlükten kaldırmıştır. Esasen tamamen yeni bir anayasa olmamış, 1921 Anayasası’nı ve onun oluşturduğu temelleri detaylı halde belirlemiş diyebiliriz.
1924 Anayasası, 6 fasıl ve 105 madde içermiş detaylı bir anayasa olmuştur. Aynı zamanda 1921 anayasasının tersine anayasa değişikliklerini zorlaştırmış ve değişim için meclisin nitelikli çoğunluğuna ihtiyaç duyulması sağlanmıştır. Bu açıdan sert, katı bir anayasadır. Kendinden sonra gelen tüm anayasalarda bulunmuş olan değiştirilemeyen ve değiştirilmesinin teklifi yasak olan maddeler ilk kez 1924 anayasasında kullanılmıştır. Bu özelliği de sert, katı bir anayasa olması özelliğini desteklemiştir.
1924 Anayasası ‘anayasanın üstünlüğü’ ilkesini kabul etmiştir. Bu ilke ile meclisten çıkarılacak yasaların anayasaya aykırı olmayacağını söyleyebiliyoruz. Lakin 1924 anayasası anayasaya uygunluğu denetleyen bir mekanizma belirlememiştir.
Hükümet sistemine gelecek olursak, 1924 anayasası, meclis hükümeti sistemi ile parlementer sistem arasında karma bir hükumet sistemi belirlemiştir. Bu sisteme göre yürütmenin başı cumhurbaşkanıdır. Cumhurbaşkanı ise Meclis tarafından, üyeler arasından seçilir. Bu durum kuvvetler birliği ilkesine dayanıp kuvvetler Meclis içerisinde ayrılmıştır. Hükümet parlementer sisteme benzer şekilde işlemektedir. Cumhurbaşkanı, başbakanı atar, başbakan’ın oluşturduğu bakanlar listesi ile meclis onayına sunar ve kabul edilirse hükümet oluşmuş olur.
1924 anayasası yargı erkini bağımsız olarak görmüş ve bu erkin bağımsız mahkemeler tarafından kullanılmasını düzenlemiştir.Ayrıca yargı başlığı altında ‘Yüce Divan’ tanımlanmıştır. Yüce Divan, Başbakanı, Bakanları, Danıştay ve Yargıtay üyelerini ve Cumhuriyet Başsavcısını görevi sebebiyle yargılamak yetkisine sahiptir.
Temel hak ve özgürlükler noktasında 1924 anayasasında “tabi hak” anlayışı hakimdir. Hak ve özgürlükler “Türklerin Kamu Hakları” başlığı altında belirlenmiş ve bunların düzenlenmesi ya da sınırlandırılması yasalara bırakılmıştır.
1928 Anayasa Değişikliği
1924 anayasasına yapılan ilk değişiklik 10 Nisan 1928 yılında gerçekleşmiş olup, laikleşme ile ilgili olmuştur. Bu değişikliğe göre ;
- “Devletin dini İslamdır” hükmü,
- Cumhurbaşkanı ve vekillerin yeminlerinde geçen “vallahi” kelimesi,
- “Dini emirleri TBMM uygular” hükmü
anayasadan çıkarılmıştır. Bu değişiklik ile kendinden sonra gelecek olan anayasaların temel ilkelerinden olan “laiklik” ilkesi fiilen anayasaya girmese de laikleşme gerçekleşmiştir.
1934 Anayasa Değişikliği
5 Ocak 1934 yılında yapılan bu değişiklik seçme ve seçilme noktasında değişiklikler getirmiştir. Bu değişiklikler;
- Seçme yaşı yani oy kullanma yaşı 18’den 22’ye yükseltilmiştir
- Kadınlara milletvekili seçme ve seçilebilme hakkı tanınmıştır.
Kadınlara seçme ve seçilme hakkının tanınması ile “genel oy” ilkesi benimsenmiştir.
1937 Anayasa Değişikliği
1937 yılında yapılan bu değişiklik ile ;
- “altı ok” ilkeleri olan “Türkiye Devleti, laik, halkçı, milliyetçi, cumhuriyetçi, devletçi ve inkılapçıdır” ilkeleri anayasaya girmiştir.
- Kamulaştırma anayasaya girmiştir.
Süre bakımından en uzun süre kullanılan 1924 anayasasını bu yazımızda incelemeye çalıştık. Bir sonraki yazımda ise 1960 askeri müdahalesi, 1961 anayasası ve ona yapılan değişiklikleri konu alacağım.
Ertuğrul YEŞİLKAYA
Anayasa Tarihimiz serisinin diğer yazıları: