Konuk Yazarİlk insan yerleşimlerinin taş devrinde görüldüğü Azerbaycan, Orta Asya’dan batıya ilerleyen Oğuz Türkleri tarafından 11.yüzyılda fethedilmiştir. Bölgeye giren ilk Türk devletininse (1067) Selçuklu olduğu bilinmektedir. Bölgeye hükmeden taraflar birçok kez değişmiştir. 1549 yılında yapılan Safavi Savaşı sonucu Osmanlı Devleti bugünkü Azerbaycan topraklarının bir kısmını hakimiyeti altına almıştır. İlerleyen yıllarda Rusya, o dönemde çoğu İran’a bağlı olan Azerbaycan topraklarını ele geçirmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında 1917 Bolşevik İhtilali sonucu yıkılan Rus İmparatorluğu’nun ardından Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’ın katılımıyla Transkafkasya Federasyonu kurulmuş ve çok geçmeden dağılmıştır.
Mehmet Emin Resulzade liderliğinde kurulan Müsavat Partisi öncülüğünde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti (ADC) 28 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan etmiştir. ADC tarihteki ilk Müslüman parlamenter cumhuriyettir ve bu ülkede kadınlar oy verme hakkı gibi erkeklerle eşit siyasal haklara sahiptir. Müslüman dünyasının ilk modern üniversitesi olan Bakü Devlet Üniversitesi de ADC döneminde kurulmuştur.
28 Nisan 1920 tarihinde Rusya Geçici Devrim Hükümeti ülkede kontrolü sağlamış ve ADC, Sovyetler Birliği’ne katılarak Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Azerbaycan SSC) adını almıştır. 1921 yılında Rusya, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye arasında imzalanan Kars Antlaşması ile Bağımsız Aras Cumhuriyeti, Nahçıvan Özerk SSC adıyla, Azerbaycan SSC’ye dahil olmuştur. Azerbaycan’ın da içinde olduğu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler 1922 yılında birleşme kararı almış ve 1991’e kadar devam edecek olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) kurulmuştur. İkinci Dünya Savaşı (1939-45) ve Soğuk Savaş dönemi (1947-91) de bu döneme tekabül etmektedir. 1960’larda Azerbaycan petrolünün ekonomideki değerinin azalışıyla ortaya çıkan SSCB’nin yapısal krizleri ve Azerbaycan-Ermenistan arasındaki etnik gerilimler sebebiyle Haydar Aliyev, Moskova tarafından Azerbaycan Komünist Partisi’nin başına geçirilmiş ve bu durum Azerbaycan ekonomisinde geçici bir yükselişe sebep olmuştur. 1982 yılında Haydar Aliyev, SSCB Komünist Partisi’nin en yüksek karar alma organı olan Politbüro’ya üye seçilmiştir. Soğuk Savaş dönemi sonucunda Azerbaycan’da çatışmalar çıkmış, 13 Ocak itibariyle Ermenilerin ülkeyi terk etmesi istenmiştir. 20 Ocak 1990 tarihinde Rusya SSC Ordusu, Azerbaycan SSC’nin başkenti Bakü’ye Ermenileri koruma iddiasıyla girerek 143 kişiyi öldürmüş ve bu olay tarihe Kara Ocak Faciası olarak geçmiştir. Bu hadiseden sonra Azerbaycan SSC Yüksek Konseyi, ismindeki Sovyet Sosyalist kelimesini kaldırmış ve Azerbaycan Cumhuriyeti Bağımsızlık Bildirisi’ni kabul etmiştir. Aralık 1991 tarihindeyse Sovyetler Birliği resmen dağılmıştır.
18 Ekim 1991’de yapılan referandumla Bağımsızlık Bildirisi halk tarafından da kabul edilerek Azerbaycan Cumhuriyeti kurulmuştur. 12 Kasım 1995’te anayasa kabul edilmiştir. Haydar Aliyev tarafından kurulan Yeni Azerbaycan Partisi 1993’ten beri iktidardır. Devletin günümüzdeki cumhurbaşkanı İlham Aliyev’dir. Yaklaşık 11 milyon olan Azerbaycan nüfusunun yüzde 97’si Müslüman, yüzde 3’ü Hristiyan’dır. Müslüman nüfusun yüzde 85’i Şii, yüzde 15’i Sünni’dir. Azerbaycan Cumhuriyeti’ne bağlı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin Türkiye ile 17 kilometrelik sınırı bulunmaktadır.
Karabağ bölgesinde Ermenistan ile 1991’de yapılan çatışmalar bir savaşa dönüşmüş ve 1994’te ateşkes imzalanmasına rağmen anlaşmazlıklar devam etmiştir. Çatışmalar sonucu Ermeniler, Dağlık Karabağ da dahil olmak üzere Azerbaycan’ın yüzde 20 kadarını işgal etmiştir. Yaklaşık 30.000 kişi yaşamını kaybetmiş ve bir milyon kişi bulunduğu yerden ayrılmak zorunda kalmıştır. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin dört kararı Ermeni güçlerin Azerbaycan topraklarından çekilmesini istemiş fakat Ermenistan işgalden vazgeçmemiştir. 2020 yılında yapılan ve 44 gün süren İkinci Karabağ Savaşı ile Azerbaycan, işgal altındaki topraklarını geri almıştır.
Ömer Salim Arslan
