Batı Afrika'nın Ana Dili Hausa

Afrika kıtası binlerce farklı dil ve kültüre ev sahipliği yapmasına rağmen kıtanın dilleri ve kültürlerinin çoğunluğu yeterince keşfedilmemiş ve incelenmemiştir. Ancak Hausa dili, Sahra altı Afrika dilleri arasında en kapsamlı şekilde araştırılan dil olarak ön plana çıkmakta ve ulusötesi ortak bir dil olarak genişlemektedir. Kökenleri antik çağlara kadar uzanan Hausa dilinin  etkisi ticaret, politika ve kültürel etkileşimler yoluyla yayılma göstermiştir. Hausa dili, yaygın kullanımı ve kültürel etkisi nedeniyle Afrika tarihinde büyük önem taşımaktadır.  Dil aynı zamanda Batı Afrika'nın edebiyat ve entelektüel tarihinde de önemli bir rol oynamıştır. Hausa dili, yüzyıllar öncesine dayanan uzun bir yazılı edebiyat geçmişine ve zengin bir edebiyat geleneğine sahiptir. Hausa akademisyenleri şiir, düzyazı ve tarihi anlatımlar da dahil olmak üzere çeşitli türlerde çok sayıda eser üreterek bölgedeki bilginin korunmasına ve yayılmasına katkıda bulunmuştur. Ayrıca Hausa dili Batı Afrika'da eğitimin gelişmesinde etkili olmuştur. Hem geleneksel hem de modern pek çok eğitim kurumu, Hausa dilini bir eğitim aracı olarak benimsemiş ve Hausa dili konuşan toplulukların eğitime erişimini sağlamıştır.  Hausa dili ve kültürünün uzun süredir sahip olduğu baskın konum nedeniyle, Hausa çalışmaları Batı Afrika tarihi, siyaseti, (özellikle Nijerya ve Nijer’de) ticaret, sanat ve diğer birçok alanda önemli bir arka plan sağlamaktadır.

Tartışmasız bir şekilde, Hausa 'Batı Afrika'nın ana dilidir' ve Afroasiatik şubesine ait olan Çad dil ailesinin en büyük üyesidir.  Hausa halkı geleneksel tüccar olduklarından dilleri gittikleri her yere onlarla birlikte seyahat ettiğinden Hausa dilli   sınırlarının çok dışında bir ortak dil ve ticaret dili olarak hareket etmiştir. Genel olarak, Hausa dilinin yaygın kullanımı ve kültürel önemi onu Batı Afrika ve ötesinde hayati bir dil haline getirmiştir. Ortak bir dil olarak Hausa, farklı geçmişlere sahip insanlar arasındaki iletişim boşluğunu kapatarak ticareti, sosyal etkileşimleri ve kültürel alışverişi kolaylaştırmıştır. Yaklaşık 50 milyon insanın ana dili olarak Hausa dilini konuştuğu tahmin edilmektedir, bu da Hausa'yı Afrika kıtasında en çok konuşulan dillerden biri yapmakta ve Hausa’yı ikinci dil olarak  konuşan çeşitli etnik gruplar arasında bir iletişim aracı olarak hizmet vermektedir.

Hausa, bölgesel öneminin yanı sıra uluslararası alanda da tanınmaktadır. Hausa filmlerinin, müziğinin ve edebiyatının çoğalmasıyla dil küresel bir izleyici kitlesi bulmuştur. Ayrıca uluslararası konferanslarda, ticaret fuarlarında ve Batı Afrika ülkelerini içeren diplomatik misyonlarda kullanılmaktadır. Yanı sıra Hausa dilinde birçok gazete ve dergi, gelişen bir literatür ve dilin radyo ve televizyonda yaygın kullanımı bulunmaktadır. Diğer büyük Afrika dilleriyle karşılaştırıldığında Hausa dilindeki lehçe çeşitliliği oldukça fazladır. Geçmişte Ajami Arap alfabesiyle yazılan Hausa dili, günümüzde hem Ajami hem de Latin alfabesiyle yazılmaktadır. Batı Afrika genelinde Hausa ile İslam arasında güçlü bir bağlantı bulunmakta, kıyafet gibi bariz  özellikler de dahil olmak üzere birçok İslami kültürel uygulaması Hausa topluluğunda görülmektedir. Ayrıca Hausa dili Batı Afrika’daki Hausa olmayan birçok Müslüman halkın dilleri üzerinde etki göstermiştir. Sonuç olarak Hausa dili, Batı Afrika'nın kültürel, sosyal ve eğitimsel manzarasını şekillendirmede hayati bir rol oynamaya devam etmektedir.

Hausa Dilinin Etkisi ve Yayılımı

Afrika kıtasında  birçok dil, çeşitli nedenlerle, asıl ana vatanlarından daha geniş bir alana yayılmış ve diğer dilleri anadili olarak konuşanlar tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Bunlara “araç dilleri” denilmekte ve bunlardan en iyi bilineni şüphesiz Swahili ve  Hausa dilidir.

Hausa dili, Batı Afrika'nın kültürel, sosyal ve politik manzarasını büyük ölçüde etkilemiştir.  Hausa dilinin etkisi bölgeden geçen ticaret yolları ve bölgede ortaya çıkan tarihi Hausa krallıkları gibi çeşitli faktörlere bağlanabilir.  Bölgenin siyasi ve ekonomik kalkınmasında önemli roller oynayan Hausa krallıkları, yönetim ve iletişim amacıyla Hausa dilini benimseyen farklı etnik gruplardan insanları kendine çeken güç merkezleri olarak hareket etmiştir. Yanı sıra Hausa dilinin yayılmasına katkıda bulunan en önemli faktörlerden biri de ticaretle olan ilişkisi olmuştur. Hausa halkı, Sahel bölgesinde uzun mesafeli ticaretle tanınan ünlü tüccarlardı. Dolayısıyla Hausa dili tüccarlar için bir ortak dil haline gelmiş ve Batı Afrika'da iletişimi ve ticareti kolaylaştırmıştır.

Uzun mesafeli ticaret ve yapılan hac ziyaretleri, Hausa dilini Batı, Kuzey, Orta ve Kuzeydoğu Afrika'daki neredeyse tüm büyük şehirlere taşımıştır.  Hausa dilini konuşanların büyük çoğunluğu Kuzey Nijerya, Çad ve Nijer Cumhuriyeti'nde bulunurken, aynı zamanda Batı Afrika ülkelerinin başkentlerinde, ve Sudan’ın bazı bölgelerinde tüccarlar, Müslüman alimler ve göçmenlerden oluşan diaspora toplulukları tarafından ve Hausa olmayan milyonlarca kişi tarafından ikinci dil veya lingua franca olarak konuşulmaktadır. Ayrıca Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa'nın bazı ülkelerinde, Sudan ve Suudi Arabistan'da da Hausa dili konuşan önemli diaspora toplulukları bulunmaktadır.

Hausa Dilinin Lehçeleri

Hausa dili Hausaland olarak bilinen bölgede ve ötesinde konuşmacı sayısı açısından çok zengin ve farklı lehçelerle dolu dillerden biridir.  Hausa dilinin lehçe çeşitliliği üzerine basılan kitaplardan biri olan “Klasik Hausa dili ve lehçelerine giriş (An introduction to classical Hausa and the major dialects) kitabında yazarlar Hausa'yı öncelikle Klasik ve Modern Hausa olarak sınıflandırmışlardır. Kitabın yazarlarına göre, "klasik" Hausa, Arap ve İslam geleneğinden büyük ölçüde etkilenen Hausa dili ve edebi tarzlarını ifade ederken, "modern Hausa, Batı medeniyeti ve kültüründen etkilenen Hausa dilini ve edebi tarzları ifade etmektedir. Hem Nijerya'nın kuzey eyaletlerinde hem de Nijer Cumhuriyeti'nde çok sayıda farklı Hausa lehçesi bulunmaktadır. Kitabın yazarları Umaru Ahmad ve Bello Daura’ya göre  Hausa esas olarak yedi lehçeye ayrılmaktadır. Bunlar, Kananci, Katsinanci, Sakkwatanci, Dauranci, Zazzaganci, Bausanci ve Hadejanci gibi çeşitli lehçelerdir. Ancak tüm lehçeler içerisinde Daura ( Dauranci ) ve Kano ( Kananci ) lehçesi standart kabul edilmektedir. Yedi esas lehçe pek çok ortak noktaya sahip olsa da telaffuz, kelime bilgisi ve gramer açısından da bazı farklılıklar gösterirler. Hausa'nın Doğu ve Batı lehçeleri yüksek derecede karşılıklı anlaşılırlığa sahiptir. Bu lehçelerdeki çeşitliliğin büyük kısmı telaffuz, kelime dağarcığı ve daha az ölçüde de morfolojideki farklılıklarla sınırlıdır.  Kuzey ve Güney Hausa lehçeleri arasındaki temel fark, ödünç alınan sözcüklerle ilgilidir. Kuzey Hausa lehçeleri önemli miktarda Fransızcadan alınan sözcükleri içerirken, Güney lehçeleri ise büyük ölçüde İngilizceden sözcükleri içermektedir. Bu farklılıklara rağmen, farklı Hausa lehçelerini konuşanlar genel olarak birbirlerini önemli bir zorluk yaşamadan anlamaktadırlar.

Hausa ticari, hükümet ve eğitim alanlarında ve kitle iletişim araçlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Hausa dilinde çok sayıda gazete bulunmaktadır ve kitap yayıncılığı, televizyon ve video prodüksiyonu aktiftir. BBC World Service, Voice of America, Radio Deutsche Welle, Radio France Internationale (RFI), TRT Hausa ve China Radio International dahil olmak üzere, hem Afrika kıtasında hem de uluslararası birçok radyo istasyonu (çoğunlukla Standart Kano - Kananca) Hausa dilinde yayın yapmaktadır. Nijerya ve Nijer'deki bazı üniversiteler Hausa'da lisans ve yüksek lisans dersleri sunmaktadır ve bazı Avrupa ülkeleri, Amerika Birleşik Devletleri, Japonya , Çin ve Güney Kore'deki üniversitelerde benzer programlarda yer alan Hausa dili ve/veya edebiyatı uzmanları bulunmaktadır. Hausa dili herhangi bir Afrika dili arasında en iyi sözlüklere (Robinson,1914;  Bargery, 1934; Abraham, 1962; RM Newman, 1990 ) ve referans gramerlerine ( Caron, 1991; Wolff, 1993; P. Newman, 2000; Jaggar, 2001) sahiptir

Hausa dili üzerine bilimsel çalışmalar 19. yüzyılın ortalarında başlanmıştır. Alman misyoner Jakob Friedrich Schön'ün “Hausa Dilinin Grameri” 1862'de yayımlandı.

O zamandan bu yana, Sergio Baldi'nin “Sistematik Hausa Bibliyografyası” (1977), Paul Newman'ın “Hausa Dili: Ansiklopedik Referans Dilbilgisi” (2000) ve Philip J. Jaggar'ın “Hausa” (2001) isimli çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Hausa dili resmi olarak Afrika kıtasın  dışında ilk kez 1885 yılında, bilinen ilk Hausa dili kursu Almanya'nın Berlin kentinde açıldı.  Hausa dili artık dünya çapındaki üniversitelerde öğretilmektedir.

Arapça ve Diğer Dillerin Hausa Dili Üzerindeki Etkisi

Hausa dilinin kesin kökenleri dilbilimciler ve tarihçiler arasında hâlâ tartışılmaktadır. Bazı teoriler dilin eski Batı Afrika dillerinden geliştiğini öne sürerken, diğerleri Arapça ve diğer komşu dillerden etkilendiğini öne sürmektedir. Kesin olan şey, Hausa dilinin zaman içinde çeşitli kültür ve dillerle temas yoluyla geliştiği ve bunun sonucunda zengin dil çeşitliliğinin ortaya çıktığıdır.

Hausa halkının yaklaşık yüzde 90'ı Müslümandır. Geleneksel Hausa yaşam tarzı ve İslami sosyal değerler uzun bir süredir birbirine o kadar karıştırılmıştır ki, Hausa toplumunun temel ilkelerinin çoğu İslamidir. Hausa dilinin tarihinin önemli bir yönü, Arapça'dan gelen güçlü etkisidir. 11. yüzyılda Hausa dili konuşulan bölgelere İslam'ın tanıtılması, Arapça kelime ve kavramların dile önemli ölçüde nüfuz etmesini sağlamıştır. Bu etki öncelikle Kur'an öğretilerinden ve İslami bilginin bölgeye yayılmasından kaynaklanmıştır. Arapçadan alınan kelimeler ve deyimler, özellikle dini, (İman, kutsallık, dua vb) hukuki (yasal, yasadışı, ödül, ceza, emir, iddia, hüküm, tanık, yargıç vb) sosyal gelenekler ve bilimsel bağlamlarda Hausa dilinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir.  İslam medeniyetiyle birlikte yeni fikir ve ihtiyaçları ifade etmek için kelime dağarcığına büyük miktarda Arapça kelime eklenmiştir. Örneğin daha önceleri Hausa kıyafetlerinde cep olmadığından cep diye bir isimlendirme bulunmuyordu; daha sonra cepli kıyafetlerin yerleşmesiyle birlikte Arapça isim benimsenmiştir.

Bölgede Müslüman etkisi ve ilişkisi, bir zamanların Hausa halkının, kendi dillerinde hükümet, hukuk, savaş, binicilik, edebiyat, ticaret ve matematik vb fikirlerini ifade edecek neredeyse hiçbir kelime içermemesi nedeniyle olmuştur. Bu etki söz varlığını zenginleştirdiği gibi dilin gramer yapısını da şekillendirmiştir. Hausa dili üzerindeki Arapça etkisi bugün hala yaygındır ve bu da onu diğer Afrika dilleri arasında benzersiz kılmaktadır. Hausa dili, tarihi ve kültürel etkileriyle zenginleşmiş geniş bir kelime dağarcığına sahip olduğundan Batı Afrika'daki diğer diller ve lehçeler üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. Ortak dil statüsü nedeniyle Hausa dilinden birçok kelime ve ifade Fulfulde, Kanuri ve Gwari gibi komşu dillere dahil edilmiştir. Aynı şekilde  Hausa temas kurduğu diğer dillerden de etkilenmiştir. Kanuri, Tuareg  Yoruba ve Fulani gibi komşu Afrika dillerinden (önemli diyalektik farklılıklara sahip) önemli miktarda kelime alma, Hausa sözlüğünü zenginleştirmiştir. Ayrıca  Batı Afrika'da yaygın kullanımı nedeniyle Hausa,  İngilizce ve Fransızca dahil olmak üzere çeşitli dillerden kelimelerde almıştır. Geçtiğimiz 100 yıl boyunca, İngilizce (Nijerya) ve Fransızca'dan (Nijer) giderek artan sayıda alıntı kelime dahil edilmiş olup, bunlar genellikle maddi nesneleri ve teknolojiyi, eğitimi, hükümet ve askeri pozisyonları ifade etmektedir. Bu etki hız kesmeden devam etmektedir.

Hausa Yazı Sistemi

Hausa dili için bir yazı sisteminin geliştirilmesi, bu dilin korunmasında ve  geliştirilmesinde çok önemli bir rol oynamıştır. Tarihsel olarak, Hausa dili sınırlı yazılı kayıtlarla birlikte öncelikle sözlü olarak aktarılmıştır. Ancak İslami bilimin gelişmesi ve dini metinleri belgeleme ihtiyacının artmasıyla birlikte dil için bir yazı sistemi geliştirilmiştir. Arap alfabesinin ajami olarak bilinen versiyonu başlangıçta Hausa dilini yazmak için benimsendi. Ancak Arapça ve Hausa dili arasındaki dilsel farklılıklar nedeniyle, Hausa dilinin belirli fonetik seslerine ve gramer yapılarına uyacak şekilde değişiklikler yapıldı. Bu uyarlama, Hausa Ajami yazısı olarak bilinen değiştirilmiş bir Arap yazısının ortaya çıkmasıyla sonuçlandı. Ajami “yabancı” veya daha spesifik olarak “Arap olmayan” anlamına gelen Arapça a’jamiy kelimesinden türemiştir. Bu yazı sistemi, on yedinci yüzyılın başında imlayı geliştiren Arapça konuşan Hausa bilginlerinin ürünüdür. Şu anda Àjàmi, dini yazılarda, İslami okullarda, İslami edebiyatta ve gelenekçiler tarafından kullanılmaktadır.

19. Yüzyılın başlarında "boko" olarak bilinen Latin alfabesi Avrupalılar tarafından tasarlanmış ve yirminci yüzyılın başlarında İngiliz (çoğunlukla) ve Fransız sömürge otoriteleri tarafından geliştirilmiştir. 1930'da resmi Hausa alfabesi haline getirilen boko, 1950'lerden bu yana  Hausa'nın ana alfabesi olarak kullanılmaktadır. Hausa dilini yazmak için Latin alfabesinin kullanılmaya başlanması popülerlik kazanmış ve standart yazı sistemi haline gelmiştir. Latin alfabesinin benimsenmesi, Hausa'da okuryazarlığın yayılmasını, kitaplar, gazeteler ve dijital içerik dahil olmak üzere yazılı materyallerin gelişimini daha da kolaylaştırmıştır.

İslami olmayan (genellikle Batılı) eğitime veya laikliğe atıfta bulunan Boko'nun (Latince) genellikle İngilizce "kitap" (book) kelimesinden ödünç alınan bir kelime olduğu belirtilir. Ancak 2013 yılında önde gelen Hausa uzmanı Paul Newman , boko'nun aslında "sahte, sahtekarlık" anlamına gelen yerel bir kelime olduğu görüşünü sunduğu " Hausa Boko'nun Etimolojisi "ni yayınladı ve Batı öğrenimi ve yazımının aldatıcı olarak görüldüğünü ileri sürdü.

Sonuç olarak, Hausa dilinin Nijerya'da ve bir bütün olarak Afrika kıtasında tartışmasız en gelişmiş dillerden biri olduğu söylenebilir. Dil genellikle Arap alfabesinin ajami olarak bilinen bir çeşidiyle yazılıyordu, ancak şimdi genellikle boko olarak bilinen Latin alfabesiyle yazılıyor.

Ticarette Hausa

Hausa dili konuşan insanların ticaret, vaaz ve diğer mesleklerdeki hareketliliği ve uyum sağlama alışkanlıkları, dili çok popüler ve çekici hale getirmiştir.   Yaygın kullanımı nedeniyle Hausa dili, bölgedeki ticari işlemler ve müzakereler için ortak bir dil görevi görmüş ve ticareti  kolaylaştırmada hayati bir rol oynamıştır. Hausa dilindeki dil yeterliliği bireyler ve işletmeler için pazar erişilebilirliğini ve fırsatları artırmış yanı sıra yatırımcıların daha geniş bir müşteri tabanına ulaşmasını ve farklı topluluklarla bağlantı kurmasını sağlamıştır

Hausa dilinin  ticaretteki önemi, Batı Afrika'daki gelişen pazarlarda ve ekonomik faaliyetlerde açıkça görülebilmektedir. Sonuç olarak, Hausa dili Batı Afrika toplumunun çeşitli yönlerinde büyük öneme sahiptir. Ortak dil olarak farklı etnik gruplar arasında iletişim ve kültürel alanda hayati bir rol oynamaktadır.

Öneri

Hausa dili, Batı Afrika söz konusu olduğunda, şüphesiz geleceğin dilidir. Muhtemelen gelecekte Batı Afrika’ya hakim olacağı ve  bölgenin ortak dili olacağı günün gelmesi yakındır. Milyonlarca kişi tarafından konuşulan, kapasitesi, yapısı ve sözcük dağarcığı bakımından Afrika kıtası sorunlarıyla ilgilenen tüm Avrupalıların incelemeye değer gördüğü bir dil olan Hausa, ülkemizde yeterince ilgi görmemiş ve incelenmemiştir. Batı Afrika’da etnik olmayan ve milyonlarca insan tarafından konuşulan bir dil olan Hausa’nın geçmişte ve günümüzde araştırmaya yönelik neredeyse hiçbir girişimde bulunulmaması Hausa dili ile ilgili bir araştırma otoritesinin kurulmasını acil hale getiriyor.

Sonuç olarak Hausa dilinin önemini anlamak ve takdir etmek, bölgedeki zengin kültürel çeşitliliğin kabul edilmesi ve sosyo-ekonomik kalkınmanın desteklenmesi yanı sıra ticari ve insani ilişkilerin gelişimi açısından çok önemlidir.

Kenan Toprak