DOĞUNUN SAZLARI: MEY-BALABAN-DUDUK NEDİR, NASIL ÇALINIR?

“Binlerce yıl önce,
Helenistik Mısır’da “Mait” ya da “Monaulos”,
Anadolu’da ise “Auloi” isimli nefesli sazlar çalınırdı.

Kültürün beşiği Asya’da, tarih içerisinden geçen değişik uluslar,
bu sazları kendi kültürel tonlarını seslendirecek biçimde şekillendirdiler.”

Mey, Anadolu ve Mezopotamya’da asırlardır kullanılan kamışlı, kadim bir üflemeli sazdır. Gövdesi genellikle bölgede yaygın olarak bulunan erik ve kayısı ağacından, baş kısmı da sazlıklarda yetişen kamıştan imal edilir. Ön tarafında 7, arka tarafında 1 deliği vardır. Meyi akortlamak için kamışa “kıskaç” adı verilen bir parça takılır. Mey kullanılmadığı zamanlarda da kamışın ağız kısmına ağızlık takılarak kamışta esneme olması engellenir.

Ön kısmında 7 delik bulunması sebebiyle ses sahası 1 oktavdır. Geniş bir aralığa sahip olmaması nedeniyle her çeşit makam ve müziğin icrasına müsait bir saz değildir.

Anadolu ve Mezopotamya‘da Mey ismi ile bilinen bu saz Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan üçgeninde farklı bir forma kavuşur. Azeriler kullandıkları bu saza “Balaban“, Ermeniler “Duduk“, Gürcüler ise “Duduki” ismini verirler. Bu üç saz şekil ve ses olarak neredeyse birbiri ile aynıdır. Meye göre kamış yapısı biraz daha farklıdır. Bu enstrümanda sesin etkileyen en önemli kısım kamış olduğu için ses rengi biraz daha farklıdır. Mey sazında zırıl zırıl, gümbür gümbür gelen bir ton vardır. Balaban ve dudukta ise bu tonun aksine buğulu, kadife bir ton vardır. Bu da dinleyiciyi mistik bir atmosfere sokar. Türkiye’de yaşayan, mey ve duduk icrasında ilk akla gelen isim olan müzisyen Ertan Tekin, bu ton farkını şöyle açıklıyor: “Biz müzisyenler bu kamış farkını şöyle nitelendiririz: Duduk kamışı dişi kamıştır, buğuludur. Meydeki zırıl zırıl, gümbür gümbür gelen yürek sızısı da erkek kamıştan dolayıdır. Mey kamışı erkek kamıştır.”

mey_duduk_balaban — **Mey, Duduk ve Balaban**

Doğu’nun farklı coğrafyalarında farklı kültürler ile yoğrularak değişik formlar ve isimler alarak kullanılmıştır.

Türkiye’de
Azerbeycan, İran ve Özbekistan’da
Dağıstan’da
Gürcistan’da
Ermenistan’da
Japonya’da
Kore’de
Çin’de
Kırgızistan’da

“Mey”
“Balaban”
“Yastı Balaban”
“Duduki”
“Duduk”
“Hichiriki”
“Hyanpiri”
“Guanzi”
“Kamış Sirnay”

Türkiye’de hem Türk Halk Müziği icrasında hem de Kürd müziği icrasında Ertan Tekin, meyi ile ilk akla gelen isimlerden biridir. Keza balaban ve duduk icrasında da öyledir. Örneğin 2010 yılında Kalan Müzik’ten çıkan “Demans” adlı albümünde yer alan, duduk ile icra ettiği “Doğu Ekspresi” adlı eser, doğuyu seven insanları bambaşka bir yolculuğa çıkarır. Her dinlediğimde yeniden bir seyahate çıkar, ilginçtir ki aynı anda hem hasret hem coşku hissederim. Emre Sınanmış yine aynı şekilde Türkiye’de mey ve duduk icrasının önde gelen isimlerinden biridir.

Ermenistan’da Djivan Gasparian (Civan Gasparyan), duduk icrasında dinlenesidir. Türkiye’de Erkan Oğur ile 2001 yılında Fuad albümünü çıkararak duduğu ile Erkan Oğur’a eşlik etmiştir.

Azerbaycan’da Alihan Samedov, “Balaban Metodu” adlı bir kitap yazarak çeşitli ödüller almış bir balaban virtüözüdür. İcrasında Azerbaycan’ın yerel motifleri belirgindir. Bu da icraya lezzet katmaktadır.

Kamışın dilinden bir yürek sızısı olan bu 3 sazın da çeşitli icralarını aşağıda paylaşıyorum. Keyifli dinlemeler…

Not: En alta da kısa bir belgesel ekliyorum, meraklısına.

Ozan Dilek
25.09.2016

Kaynakça:

Yazıda yer alan görseller ve teknik bilgiler http://mey.gen.tr/ web sayfasında yayınlanan, İstanbul Teknik Üniversitesi, Türk Müziği Devlet Konservatuarı öğretim üyelerinden Prof. Songül Karahasanoğlu‘nun akademik çalışmalarından alıntılanmıştır.