Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), Uruguay Round müzakereleri sonunda, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması'nın (GATT) yerini alan 29 ayrı çok taraflı hukuki belgeyi/anlaşmayı ve 25 Bakanlar Bildirisini kapsayan, 15 Nisan 1994 tarihinde Marakeş'te (Fas) imzalanan Dünya Ticaret Örgütü Anlaşması (Final Act) ile kurulmuştur.

Dünya Ticaret Örgütü'nün Kuruluş Amaçları

Çok taraflı ticaret sisteminin yasal ve kurumsal temeli olan DTÖ, 1 Ocak 1995 tarihinde resmen faaliyete geçmiştir. DTÖ, uluslararası ticaret sisteminin temel organı olduğunu ispatlamış ve özellikle üye ülkeler arasındaki anlaşmazlıkların çözümü konusundaki kararlılığı ile üye ülkelere güven vermiştir.

DTÖ, Uruguay Round anlaşmalarının takipçisi, uluslararası ticaretin yönünün belirlendiği bir forum, üye ülkelerin ticari sorunlarını tek taraflı önlemlere başvurmadan çözümlediği bir organ ve gelişme yolundaki ülkelerin (GYÜ) çok taraflı ticaret sistemi ile bütünleşmesine aracılık ve yardım eden işlevsel bir örgüt kimliği kazanmıştır. Bununla birlikte, uluslararası ticaret sisteminin gelişmesi sürecinde, GYÜ ve en az gelişmiş ülkelerin (EAGÜ) ticari ve ekonomik bakımlardan karşılaştıkları sorunların çözülmesinde DTÖ sisteminin yetersiz kaldığı da sıklıkla dile getirilmektedir.

Dünya Ticaret Örgütü'nün Temel İşlevleri

a) DTÖ'yü meydana getiren çok taraflı ve çoklu ticaret anlaşmalarının uygulanmasını ve denetlenmesini sağlamak,

b) Çok taraflı ticaret müzakerelerinin yürütüldüğü bir forum oluşturmak,

c) Ticari uyuşmazlıkların çözümünü sağlamak,

d) Üye ülkelerin ulusal ticaret politikalarını izlemek,

e) Küresel ekonomik politikayla ilgili diğer uluslararası kuruluşlarla işbirliğini sağlamak,

f) Gelişme yolundaki ve geçiş sürecindeki ekonomilerin çok taraflı ticaret sistemi ile bütünleşmelerine yardımcı olmak.

Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmaları

DTÖ Anlaşmaları, mal, hizmetler ve fikri mülkiyet alanlarını kapsamaktadır. Söz konusu Anlaşmalar, her alan için serbestleşmenin prensiplerini ortaya koymakta ve bazı koşullar altında izin verilen istisnaları açıklamaktadır. Anlaşmalar ayrıca, üye ülkelerin gümrük tarifelerinin aşağıya çekilmesi ve diğer ticari engellerin kaldırılması, hizmetler pazarının açılması ve açık tutulması yönündeki bireysel taahhütlerini de içermektedir

Anlaşmazlıların Halli Organı (AHO) ve GYÜ’lere özel ve farklı muamele uygulanmasına yönelik hükümlere de DTÖ Anlaşmalarında yer verilmektedir.

Öte yandan, Anlaşmaların ilgili hükümleri ile üye ülkelerin yürürlüğe koydukları ticari mevzuat veya önlemler ile ilgili olarak DTÖ Sekretaryasına zorunlu bildirimlerde bulunmalarını sağlamak ve Sekretarya tarafından ülkelerin ticaret politikaları konusunda düzenli olarak hazırlanan raporlar (TPRM raporları) yoluyla şeffaflığın sağlanması amaçlanmaktadır.

DTÖ Anlaşmaları, DTÖ'nün kuruluşu, yapısı ve işleyişine esas teşkil eden Kuruluş Anlaşmasının ekleri olarak kabul edilmiştir. DTÖ Kuruluş Anlaşması ülkemizde, 25 Şubat 1995 tarih ve 22213 sayılı mükerrer Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. DTÖ Anlaşmaları, temel anlaşma metinleri ile bunlara ek kararlar, anlayış metinleri ve taahhüt listelerinin de olduğu 60’a yakın metni ihtiva eden karmaşık bir "külliyat" oluşturmakladır.

Üyelik ve Organları

DTÖ, üyesi olan ülkeler veya devletler tarafından yönetilmekte olan bir uluslararası kuruluştur. DTÖ'deki kararların önemli bir çoğunluğu; üye ülkelerin tümünün katılımıyla, en az iki yılda bir toplanan Bakanlar Konferansı’nda veya üyelerin Cenevre'de bulunan misyonlarında görevli olan ve düzenli olarak Genel Konsey adı altında bir araya gelen Daimi Temsilcileri/Büyükelçileri tarafından "konsensüs" esasına göre alınmaktadır. Bugüne kadar yedi Bakanlar Konferansı yapılmıştır. Sonuncu Konferans, 30 Kasım-2 Aralık 2009 tarihlerinde Cenevre’de gerçekleştirilmiştir.

Bu açıdan bakıldığında, DTÖ, Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi diğer uluslararası kuruluşlar ile benzerlik göstermemektedir. DTÖ'de yönetsel kararları alma yetkisi herhangi bir yönetim kuruluna devredilmediği gibi, kuruluşun idari ya da bürokratik organları da üye ülkelerin bireysel politikaları üzerinde etki sahibi değildir.

Üye ülkelerin uymayı taahhüt ettikleri DTÖ kural ve disiplinleri yine üye ülkeler arasında yapılan müzakerelerin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Zaman zaman üye ülkeler tarafından DTÖ kurallarına uyum sağlanması yaptırımlar yoluyla desteklenmekte, fakat söz konusu yaptırımların uygulanmasında örgüt olarak DTÖ değil, doğrudan doğruya üye ülkeler rol oynamaktadır.

Örgüt'ün şu andaki üye sayısı 155 olup, yaklaşık 30 ülkenin üyelik görüşmeleri devam etmektedir. DTÖ'nün Genel Direktörü Fransız Pascal Lamy’dir Örgütün Cenevre'deki olağan çalışmalarını yürüten Genel Konsey'in yanı sıra DTÖ Anlaşmalarına ilişkin teknik ve diğer hususların ele alındığı çok sayıda teknik komite bulunmaktadır.

DTÖ'ye uluslararası sistemde sahip olduğu ağırlığı sağlayan en önemli birimlerinden birisi Anlaşmazlıkların Halli Organı'dır (AHO). DTÖ üyelerinin ticari anlaşmazlıklarını ikili görüşmelerle çözememeleri halinde, AHO'na götürmeleri mümkündür. AHO'nun herhangi bir ticari anlaşmazlığa ilişkin kararı bağlayıcı niteliktedir.

Dünya Ticaret Örgütü Güncel Durumu

Bugün DTÖ’nün gündeminde bulunan en önemli mesele 2001 yılı Kasım ayında Doha’da düzenlenen Dördüncü Bakanlar Konferansı ile “DTÖ Doha Kalkınma Turu” adı altında başlatılan çok taraflı ticaret müzakereleridir. “Doha Müzakereleri”, BM Binyıl Hedefleri ile uyumlu olarak özellikle En Az Gelişmiş Ülkelerin (EAGÜ) ve Gelişme Yolundaki Ülkelerin kalkınma çabalarına destek olabilecek bir süreç olarak başlamıştır.

Üç yıl içinde tamamlanması öngörülen müzakereler, üyeler arasındaki görüş ayrılıkları nedeniyle, 2011 Kasım ayı itibariyle halen sonuçlandırılamamıştır. Müzakerelerin kilitlenmesinin en önemli nedenlerinden biri, tarım alanında daha serbest ve adil bir ticaret düzeni oluşturulması konusunda uzlaşmaya varılmamasıdır. Bununla birlikte, Doha Turu müzakerelerinin, GATT/DTÖ tarihinde daha önceki hiçbir turda görülmemiş ölçüde çok alanda yapılmakta olduğu bunun da müzakereleri zorlaştırdığı unutulamamalıdır. Ayrıca, sayısal çokluğun yanında, her bir müzakere alanında masaya yatırılan konuların içeriği de zenginleşmiştir. Üstelik bu alanlar birbiriyle bağlantılı olarak değerlendirilmekte ve bütün müzakere alanlarının “tek bir paket/taahhüt” içinde tamamlanması öngörülmektedir.

Ayrıca, DTÖ’ne üye ülke sayısı 155’e ulaşmıştır. Bu sayı Kennedy Turu’nda (1964-67) 62, Tokyo Turu’nda (1973-79) 102, Uruguay Turu’nda (1986-1994) ise 123 olarak kayda geçmiştir. Daha önce gelişmiş ülkelerin kendi aralarında vardıkları uzlaşılar diğer üyelerce er veya geç kabul görürken, artık GYÜ’ler de müzakerelerde söz sahibidirler. Müzakereleri çetrefilli hale getiren bu unsurlara, DTÖ konularıyla ve müzakere alanlarıyla yakından ilgilenen ve sürece dolaylı ama etkili biçimde katılan sivil toplum örgütlerini de eklemek gerekir.

Dünya Ticaret Örgütü ve Türkiye İlişkileri

Ülkemiz Uruguay Round sonunda Marakeş’te DTÖ’nü kuran anlaşmayı imzalamıştır. Bu kapsamda çıkartılan Bakanlar Kurulu Kararı ile 26 Mart 1995 tarihinden itibaren DTÖ'ye kurucu olarak üye olmuştur.

DTÖ üyeleri arasında GYÜ'ler grubunda yer alan ülkemiz, “Uruguay Round” anlaşmalarında öngörülen taahhütlerini yerine getirmiştir. Ülkemiz DTÖ'de GYÜ'ler grubunda yer almakla birlikte 01.01.1996 tarihi itibariyle AB ile tamamlanan Gümrük Birliği çerçevesinde Uruguay Round taahhütlerinin çok daha ötesine giderek uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi konusunda diğer üye GYÜ'lerin ilerisinde bulunmaktadır.

Başbakanlık Makamının 13 Eylül 2002 tarih ve 2002/39 sayılı Genelgesi’yle, DTÖ'de müzakereye açılan konulara yönelik ulusal hazırlıklarda etkin ve verimli bir eşgüdümün sağlanabilmesi ve ülkemiz görüşlerinin kapsamlı olarak belirlenebilmesi amacıyla, Dış Ticaret Müsteşarlığı'nın bağlı bulunduğu Devlet Bakanı veya gerekli görülen durumlarda Dış Ticaret Müsteşarı Başkanlığında, aşağıdaki Bakanlık, Kurum ve Kuruluşlarımızın temsilcilerinin katılımıyla "DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ İLE KOORDİNASYON KURULU" kurulması kararlaştırılmıştır.

• Adalet Bakanlığı

• Dışişleri Bakanlığı

• Maliye Bakanlığı

• Bayındırlık ve İskan Bakanlığı

• Sağlık Bakanlığı

• Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

• Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

• Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı

• Kültür ve Turizm Bakanlığı

• Orman ve Su İşleri Bakanlığı

• Kalkınma Bakanlığı

• Hazine Müsteşarlığı

• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı

• Avrupa Birliği Bakanlığı

• Rekabet Kurumu Başkanlığı

• Kamu İhale Kurumu Başkanlığı

• Türk Patent Enstitüsü Başkanlığı

Ayrıca, 12 Mart 2003 tarihli ilk Kurul toplantısında alınan karar uyarınca, özel sektörü temsilen TOBB, TUSİAD, TİM ve TURKTRADE temsilcileri de Kurul toplantılarına davet edilmektedirler. Dış ticareti hızla büyüyen bir ülke olan Türkiye bakımından DTÖ'nün giderek daha da önem kazanacağı değerlendirilmektedir.

Dünya Ticaret Örgütü Üyeleri

Arnavutluk 2000, Angola 1996, Antigua&Barbuda, Arjantin 1995, Avustralya 1995, Avusturya 1995,  Avrupa Birliği 1995, Almanya 1995, ABD 1995, Bahreyn 1995, Bangladeş 1995, Barbados 1995, Belçika 1995, Belize 1995, Benin 1996, Bolivya 1995, Botsvana 1995, Brezilya 1995, Brunei 1995, Bulgaristan 1996, Burkina Faso I995 , Burundi 1995, B.A.E 1996, Cibuti 1995, Cote d'lvoire 1995, Çad 1996, Çek Cumhuriyeti 1995, Çin Halk Cumhuriyeti 2001, Çin Tayvanı 2002, Danimarka 1995, Dominik 1995, Dominik Cumh. 1995, Ekvator 1996, Gine Bissau 1995, Gine 1995, Guyana 1995, Haiti 1996, Honduras 1995, Hong Kong, Çin 1995, Hindistan 1995, Hollanda 1995, Hırvatistan 2000, İzlanda 1995, İrlanda 1995, İsrail 1995, İtalya 1995, İspanya 1995, İsveç 1995, İsviçre 1995, İngiltere 1995, Jamaika 1995, Japonya 1995, Kenya 1995, Kore 1995, Kuveyt 1995, Kırgızistan 1998, Katar 1996, Kamerun 1995, Kanada 1995, Kolombiya 1995, Kongo 1997, Kosta Rika 1995, Küba 1995, Kongo Dem. Cumh. 1997, Latviya 1999, Lesoto 1995, Macaristan 1995, Mısır 1995, Makedonya 2003, Namibya 1995, Nepal 2004, Nikaragua 1995, Nijer 1996

Nijerya 1995, Norveç 1995, Oman Sultanlığı 2000, Orta Afrika Cumh. 1995, Pakistan 1995, Panama 1997, Papua Yeni Gine 1996, Paraguay 1995, Peru 1995, Polonya 1995, Portekiz 1995

Romanya 1995, Ruanda 1996, Saint Kitts & Nevis 1996, Saint Lucia 1995, Senegal 1995, Sierra Leone 1995, Singapur 1995, Slovak Cumhuriyeti 1995, Slovenya 1995, Solomon Adaları 1996, Sri Lanka 1995, Surinam 1995, Svaziland 1995, Şili 1995

Kaynak: mfa.gov.tr