Öncelikle, enformelin ne olduğunu açıklayarak başlayalım. Enformel resmi olmayan anlamına gelmektedir. Enformel iş alanı ise kayıt dışı istihdamı kapsamaktadır. Bu tarz meslek gruplarında devlet kontrolü, vergilendirme sistemi veya herhangi bir sosyal güvenceden bahsetmek mümkün değildir. Bunun yanında, düşük maaşlı işçiler enformel sektörün canlı kalmasını sağlamaktadır. Peki Formel ile enformel iş alanları arasındaki fark nedir? Şöyle ki, formel olarak nitelendirdiğimiz iş alanlarına katılmak belli bir prosedür ve çaba gerektirirken, enformel sektörde böyle bir şey söz konusu değildir. Bu süreç çok daha kolay gerçekleşir.
Enformel iş alanları, yoksulluk ve işsizlik ile doğru orantıda artış göstermektedir. Kentsel dönüşüm sonucunda yoksul insanların Fikirtepe’de hayatını sürdürüyor olması, burada enformel iş alanlarının varlığını ve canlılığını gözler önüne seriyordu.
Sahada bulunduğumuz süre boyunca enformel olarak sınıflandırılan meslekleri gözlemledik. Gözlemlerimiz sonucunda enformel sınıfına giren 6 iş alanına ulaştık.
HURDACILIK
İlk olarak hurdacılık mesleğine değinmek istiyorum. Mahallede, hurdacılık yapanların, hurda araba depolarının olduğu alanlar oldukça fazlaydı. Bu mesleği icra eden bir hurdacı ile konuştuğumuzda ise bize şöyle söyledi: “Bizim işte sigorta yok. Sağlık yok. Canımızın değeri yok. Kazanmaya kazanıyoruz ama çocuk bir hastalanıyor bütün para oraya gidiyor.” Aslında, sadece bu söyledikleri enformel iş alanları hakkındakı çoğu şeyi özetlemiş oldu. Konuşmacı, kentsel dönüşüm öncesi fikirtepede yaşıyorken evi dönüşüm firmalarına satılınca taşınmak zorunda kalmış. Fakat hala, hurda toplamak için her gün mahalleye geldiğini belirtti. Bunun sebep olarak, kentsel dönüşüm için boşaltılan evlerdeki işlerine yarayan malzemeleri topladığını söyledi. Buradan anlıyoruz ki tamamlanmamış kensel dönüşüm, enformel sektörü tetikleyen bir rol üstlenmiştir.
KAĞIT TOPLAYICILIĞI
Bir diğer inceleme fırsatı bulduğumuz meslek ise kağıt toplayıcılığıydı. Günlük kazanç sağlayan bu işte standart bir maaş yoktur. Mahallede toplayıcılık yapan insanların birçoğunun göçmen olması dikkat çeken bir durumdu. Bunun sebebi de, kentsel dönüşüm çalışmaları sonucunda bölgede kiraların düşmesidir. Kapısı, camları sökülüp boşaltılan evleri ücretsiz olarak kullanma imkanları doğmuştur. Bahsettiğim evleri yalnızca barınak olarak değil kağıt toplama deposu olarak da kullanıyorlardı. Kağıt toplama arabalarının boşaltılmış evlerin birinde tutulduğunu gözlemlerimiz sonucunda farketmiştik.
Konuşma imkanı bulduğumuz olan göçmen bir baba, mesleklerinin örgütlü bir şekilde yapıldığını bu sebeple can güvenliğinin olmadığını söyledi. Çocuğuyla birlikte Kadıköy çevresinde kağıt topladıklarını ve şiddete maruz kaldıkları zamanların da olduğundan bahsetti. Görüyoruz ki enformel mesleklerden bir diğeri de hem hijyenik hem sosyal anlamda büyük tehlikeler barındırmaktadır.
GÜNDELİKÇİLİK
Üçüncü meslek olan Gündelikçilik ise daha çok kadınlar tarafından gerçekleştirilir. Temizlik şirketlerine bağlı olarak yapıldığında formel, bağımsız yapıldığında ise enformel iş alanına girmektedir. Mahalledeki abla, sohbet ederken bize burada yaşayan kadınların evlere temizliğe gittiğini söylemişti. Buradan anlıyoruz ki, her yerde gördüğümüz gibi Fikirtepe’de de, yalnız erkeğin çalışması yetersiz kalınca kadınlar da aile geçiminde etkili olmuşlardır.
TEZGAHSIZ PAZARCILIK
Fikirtepe mahallesi konum itibariyle Tarihi Kadıköy Salı Pazarına yakın bir noktadır. Salı günü sahada gözlem yaparken, mahalleden birkaç kişinin pazar arabalarının üstüne yükledikleri kıyafetlerle pazara doğru yol aldığını gördük. Bu insanlar pazarın göztepe girişinde yer tezgahında ürünlerini satıyorlardı. Bölgede kentsel dönüşüm öncesinden beri var olan romanları, pazarda da görmek mümkün. Fikirtepede neredeyse her sokakta ve evlerin bahçelerinde incir ağaçları gözümüze çarpmıştı. Pazarda Roman kadınlar da bu incirleri toplayarak paketleyip satıyorlardı. Mevsimlik de olsa kendilerine iş alanı oluşturmuşlardır. Böyle fırsat alanı oluştukça, gelir elde etmeye çalışmalarının temel sebebi ise yoksulluktur.
EL İŞİ SATICILIĞI
Fikirtepe’deki kadınların geneline baktığımızda enformel sektör içinde kendilerine yer bulduklarını farkedebiliriz. Bunun sebebi ise semtteki güvenlik eksikliğidir. Mahalledeki kadınlarla konuştuğumuzda, kendilerinin de ev içi işlere daha sıcak baktıklarını öğrendik. Bu işlerden biri de el işi satıcılığıdır. El işi satıcılığı, mahallede kentsel dönüşüm öncesinde de var olan bir meslektir. Ancak kentsel dönüşüm ile birlikte semtte yaşayan insan sayısının düşmesi, iş alanlarının azalması ve mahallenin güvensiz ortamı el işi satıcılığının yaygınlaşmasını sağlamıştır. Sohbet ettiğimiz kadınlardan biri, çok fazla el işi siparişi yetiştirmeleri gerektiğinde komşuları da kazanç sağlasın diye birbirlerinden yardım alarak yaptıklarını söyledi. Yıllardır birbirleriyle komşu olmaları bu dayanışmayı ortaya çıkarmıştır.
ODUN SATICILIĞI
Etrafı rezidanslarla çevrili olan bu merkezi ilçede hala doğalgaz bulunmamaktadır. Bunun sebebi de kentsel dönüşüm sonrasına bırakılmış olmasıdır. Fikirtepe sokaklarında dolaşırken duvara sprey boyayla yazılmış odun satıcılarının numaraları gözümüze çarpmıştı. Evlerinde soba kullanan insanlar, ısınma ihtiyaçlarını gidermek için uygun fiyatlı odun ve kömür aramaya başlamışlardır. İnsanların bu ihtiyaçlarını enformel bir şekilde gidermek için uygun fiyata odun temin ediyorlardı. Bilgi edinme amaçlı duvara yazılan numarayı aradığımızda ise bizi şaşırtan sonuçlara ulaştık. İlk olarak, bu meslek alanı, icra eden kişinin asıl mesleği değildi. Kendi mesleğinin mobilyacılık olduğunu söyleyen kişi, koltuk ve mutfak dolabından artan odunları uygun fiyata elden çıkararak hem depo masrafından kurtulduğunu hem de ihtiyaç fazlası ürünlerden gelir elde ettiğini dile getirdi. Piyasaya göre daha uygun fiyatlı sattığı için hem Fikirtepe’den hem de çevre ilçelerden sipariş aldığı için kimi zaman odunları yetiştiremediğini de belirtti. Ayrıca, kentsel dönüşümün kötü olmadığını, hatta oturduğu semt adına tamamlanması gereken iyi bir girişim olduğunu da belirtti. Buradan anlıyoruz ki, Fikirtepe mahallesinde hala devam eden kentsel dönüşüm süreci hakkındaki düşünceler kişiden kişiye farklılık gösterebilmektedir.
SONUÇ
Sonuç olarak Fikirtepe’deki analizlerimize göre, bu dönüşüm süreci bir kesimi rahatsız ederken bir kesim ise bu durumdan fazla etkilenmediğini dile getirmektedir. Kentsel dönüşüm mahalle sakinlerini sosyo-ekonomik olmak üzere birçok alanda etkilemiştir. Enformel işlerin bazıları kentsel dönüşüm ile birlikte ortadan kalkarken bazılarının istihdamında artış yaşanmıştır. Örneğin kentsel dönüşüm süreci başlamadan önce bölgede var olan merdiven altı konfeksiyoncular, dönüşümün başlamasıyla kapatılmış ya da taşınmıştır.
Araştırmamız boyunca kontrolsüz kentsel dönüşümün istihdam alanlarında meydana getirdiği değişimi aktardık. Kentsel dönüşüm öncesinde alt ve alt-orta sınıfın ikame ettiği bir konumken günümüzde bu yapı karmaşıklaşmıştır. Şöyle ki, rezidanslardaki insanlar ile gecekondulardaki insanlar iç içe yaşamlarını sürdürmektedirler. Rezidanslarda yaşayan kişiler formel iş alanlarına sahipken, yanındaki eski evlerde yaşayanlar ise enformel iş alanlarında çalışabilmektedirler. Bu durum, kentsel dönüşümün enformel işlere etkisinin en belirgin göstergesidir.
Sena OCAKTAN
Kader YILDIRIM
Esra GÜLER