1) Teklif

Anayasanın değiştirilmesi teklifi, TBMM tam sayısı 600 milletvekilinin EN AZ 1/3'inin (200 milletvekili) yazılı şekilde TBMM başkanlığına verecekleri dilekçeyle gerçekleşir. Bu hukuki sürecin başlangıcıdır. Bu süreci başlatıcı olarak CUMHURBAŞKANI veya BAKANLAR ''Anayasa Değişikliği'' kanun teklifinde bulunamazlar.

2) Görüşme

Anayasa değişiklik teklifleri TBMM Başkanlığı'na sunulduktan sonra Meclis Başkanlığı'nca, Anayasa Komisyonu'na havale edilir. Komisyon, görüşmelerini tamamladıktan sonra teklifi, bu konudaki raporuyla birlikte, Genel Kurul'a sunulmak üzere TBMM Başkanlığı'na gönderir. Anayasaya göre, Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler TBMM Genel Kurulu'nda 2 defa görüşülür [1]. İvedilikle yani bir defa görüşülemez. Bu görüşmeler arasında en az 48 saat süre olmalıdır [2]. Teklifin Genel Kurul gündemine alınmasıyla birlikte ilk olarak, maddelere geçilip geçilmeyeceğine karar verilir[3]. Bu aşamada gizli oy esasıyla salt çoğunluk yeterlidir.

İlk Görüşme

Maddelere geçilmesi kabul edildikten sonra, maddelerin her biri tek tek görüşülür ve oylanır. Burada oylanan maddelerin kabul edilmesi için üye tam sayısının 3/5'ü çoğunluk aranmaktadır. Ancak, içtüzük gereği, ilk görüşmede yeterli çoğunluğu alamayan maddeler reddedilmiş sayılmaz ve ikinci görüşmede tekrar oylanır [4]. İlk görüşmenin tamamlanmasının ardından en az 48 saatlik bir bekleme süresi (serinleme süresi) bulunmaktadır. Bu süre, anayasa değişikliğinin aceleye getirilmemesinin, kamuoyunun bilgilenip harekete geçmesini sağlar [5]. İkinci görüşmede, ilk görüşmede kabul edilen maddeler üzerinde varsa değişiklik önergeleri görüşülür. En az 3/5 çoğunluk aranmak suretiyle oylanır. Bu aşamada maddeler üzerinde yeni görüşme açılmaz, sadece değişiklik önergeleri ele alınır. Değişiklik önergeleri görüşüldükten sonra, her madde teker teker oylanır. Bir maddenin kabul edilmesi için, aynı ilk görüşmede olduğu gibi, üye tam sayısının 3/5'ü çoğunluk aranır. İlk görüşmede reddedilen maddeler ikinci görüşmede tekrar oylanabilir ve kabul edilebilir. Görüşmenin sonunda anayasa değişikliği teklifinin tümü hakkında bir oylama yapılır. Teklifin kabulü için üye tam sayısının 3/5'ü çoğunluk gereklidir.

3) Meclisin Görüşmeyi Kabul Etmesi

İkinci görüşmenin ardından, Anayasa değiştirme teklifinin kabulü, TBMM üye tamsayısının en az 3/5 çoğunluğunun GİZLİ oyuyla mümkün olabilir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur ki, Anayasa değişikliklerinin kabul yeter sayısı, 2 farklı çoğunluk esasına göre belli bir sürece evrilmektedir;

• Meclis üye tam sayısının 3/5'ü (360 milletvekili) ile 2/3'sinden az (400 milletvekili) nitelikli çoğunluklu kabul sayısı
• Meclis üye tam sayısının 2/3'si (400 milletvekili) ve üzeri nitelikli çoğunluklu kabul sayısı

İmza Süreci

Yukarıdaki kabul sayılarına ulaşılması ve Genel Kurul'da kanun kabul edildikten sonra Cumhurbaşkanı'na söz konusu değişiklik kanunu gönderilir. 1982 Anayasası, önceki anayasalardan farklı olarak değişiklik kabulünü Cumhurbaşkanı ile halk arasında paylaştırmıştır. Cumhurbaşkanı, kendisine gönderilen kanunu tekrar görüşülmesi üzerine meclise gönderebilir; yukarıdaki kabul edilme durumlarına göre resen veya halk oylamasına dayalı olarak anayasa kabul edilir.

3.1) Meclis Üye Tam Sayısının 3/5'ü (360 milletvekili) İle 2/3'sinden Az (400 milletvekili) Kabulünde Durum

Cumhurbaşkanı kendiliğinden yeni anayasayı kabul edemez. 15 günlük süre içinde halk oylaması ve meclise geri gönderme süreçlerinden birisini yapmak zorundadır. Yeni anayasanın kabul edilmesi için tek yol olarak olarak (zorunlu) halk oylaması yapılması gerekmektedir. Halk oylamasında geçerli oy sayısının salt çoğunluğu (yarısından bir fazlası) esasına dayanılarak değişiklik RED veya KABUL edilir. Halk oylaması dışında yeni gelmesi düşünülen değişikliklerin tekrardan görüşülmesi için Meclis'e bir kerere mahsus geri gönderebilir. Tekrardan görüşülen kanun kabul edildikten sonra tekrar cumhurbaşkanına dönüş yapar. Meclis üye tamsayısının kabul sayısına göre, cumhurbaşkanı kanunu halk oylamasına sunabilir veya resen kabul edebilir.

3.2) Meclis üye tam sayısının 2/3'si (400 milletvekili) Ve Üzeri Kabulünde Durum

Cumhurbaşkanı kendiliğinden yeni anayasayı yürürlüğe sokabilir veya isteğe bağlı olarak halk oylamasına sunabilir. Cumhurbaşkanı gerekçe göstererek kanunu meclise geri gönderebilir. Tekrar görüşülen kanun kabul edildikten sonra tekrar cumhurbaşkanına dönüş yapar. Meclis üye tamsayısının kabul sayısına göre, cumhurbaşkanı kanunu halk oylamasına sunabilir veya resen kabul edebilir.  bağlı olarak halk oylamasına sunabilir.

Önemli Noktalar:

• Cumhurbaşkanı, Anayasa değişiklik teklifi VEREMEZ
• Cumhurbaşkanı Anayasa değişiklikleri için sadece GECİKTİRİCİ veto kullanabilir
• Anayasa değişiklik kanunu GİZLİ oyla toplanır (1987 Anayasa Değişikliği)
• 3376 Anayasa Değişikliklerinin Halkoyuna Sunulması Hakkında Kanun'a göre ''Anayasa değişikliğinin halkoylaması, ilgili Anayasa değişikliği Kanununun Resmî Gazetede yayımını takip eden altmışıncı günden sonraki ilk pazar günü yapılır.''
• Halk oylamasına sunulan Anayasa değişiklikleriyle ilgili kanunların yürürlüğe girmesi için, halk oylamasında kullanılan geçerli oyların yarısından çoğunun kabul oyu olması gerekmektedir.

Soru: Mevcut Anayasamızın İlk Dört Maddesi Değiştirilebilir mi?

Cevap: Evet. İlk üç maddeye bakacak olursak, Anayasanın 1. maddesinde Türkiye devletinin bir Cumhuriyet olduğu, 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri ve 3. maddesinde devletin bütünlüğü (üniter devlet), resmi dili, bayrağı, milli marşı ve başkenti yer almaktadır. Hemen ardından gelen 4. maddede ise önceki sayılan maddelerin hükümlerinin değiştirilemeyeceği veya değişimin teklif edilemeyeceği belirtilmektedir. Değiştirilmez maddelerin varlığı anayasamızın ''sert'' niteliklerindendir. Ancak 4. madde iyi incelenirse, aslında kendisinin değişmeyeceğiyle ilgili bir hükmün olmadığını görebiliriz. Bundan ötürü söz konusu 4. maddenin ''koruyucu'' hükmü değiştirilirse, zaten ilk üç maddenin ''değiştirilemezliği'' kalkar. İlk üç maddeyi koruyan bir maddenin kalmamasıyla, ilk üç maddenin değiştirilmesi teklif edilebilir.

Başlıca 1982 Anayasasının Önemli Değişiklikleri Ve Önemli Belgeler

17 Mayıs 1987 Değişikliği (Resmi Gazete 18.05.1987, 19464 Mükerrer)

• Seçme Yaşı: Seçimlere ve halkoylamasına katılım yaşı 21'den yaşa 20'ye indirildi.
• Milletvekili Sayısı: 400 olan milletvekili sayısı 450'ye çıkarıldı.
• Geçici 4. Maddenin kaldırılması: 1980 Darbesinden sonra siyasi faaliyetlerine engel olan madde yürürlükten kaldırıldı. Bülent Ecevit, Süleyman Demirel, Alparslan Türkeş ve Necmettin Erbakan siyasi yasaklara sahip önemli isimlerdi.

23 Temmuz 1995 Değişikliği (Resmi Gazete 26.07.1995, s.:22355)

• Başlangıç Metni: Değiştirilerek daha demokratik bir nitelik kazandırıldı.
• Dernek Kurma Özgürlüğü: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne uygun olarak düzenlendi. Dernekler artık siyasi faaliyetlerde bulunabilir ve sendikalarla ortak hareket edebilir.
• Toplu Görüşme Hakkı: Kamu çalışanlarına toplu görüşme hakkı tanındı.
• Parti Kapatma: Parti kapatmaları zorlaştırıldı.
• Geçici 15. Madde: Son fıkrası yürürlükten kaldırıldı.
• Milletvekili Sayısı: 450 olan milletvekili sayısı 550'ye çıkarıldı.
• Totaliter devletin sonu: Devletin kutsallaştırılmasını betimleyen ''Kutsal Devlet'' ibaresi
  Anayasa'nın Başlangıç kısmından çıkartıldı [6].

28 Şubat 1997 Kararları (MGK 406 Sayılı Karara Ek-A)

• Anayasal Hassasiyet: Anayasamızda cumhuriyetin temel nitelikleri arasında bulunan ''Laik Devlet'' ilkesinin korunması.
• Tevhid-i Tedrisatın Uygulanması: Eğitim sisteminin tek bir çatı altında toplanması ve standardizasyonu amaçlandı. 
• 8 Yıllık Kesintisiz Eğitime Geçilmesi: Temel eğitimin 8 yıla çıkarılması, bu şekilde dini eğitimlerin sınırlanması ve tek bir merkeze bağlı olarak yürütülmesi amaçlandı.
• Kur'an Kursları ve Tarikatların Faaliyetlerine Son Verilmesi: Kur'an kurslarının Diyanet İşleri Başkanlığına bağlanması ve tarikatların faaliyetlerine son verilmesi kararlaştırıldı.
• Medya Kontrolü: ''İrtica'' nedeniyle ordudan atılanları savunan ve orduyu din düşmanı gibi gösteren medyanın kontrol altına alınması talep edildi.
• Kutuplaşmanın Önlenmesi: ''Aşırı dinci'' kesimin Türkiye'de mezhep ayrılıklarını körüklemesi yasal ve idari yollarla önlemlenmesi hedeflendi.
• Kurban Derileri Derneklere Verilmemesi: Kurban derilerinin belirli derneklere verilmemesi kararı alındı
• Silahlanma Düzenlemeleri: Bireysel silahlanma kısıtlandırılmış ve bürokratik takibe sokulmuş.
• Ulus Devlet Kavramının Güçlendirilmesi: Ülke sorunlarınınn çözümünü ''Millet kavramı yerine ümmet kavramı'' bazında çözülmesinin engellenmesi istendi.
• Atatürk Aleyhindeki Eylemlerin Cezalandırılması: Atatürk aleyhine işlenen suçlar hakkında 5816 sayılı kanunun istismar edilmesine fırsat verilmemesi istendi.
• Kılık Kıyafet Yasasının Ödünsüz Uygulanması: Kılık kıyafet yasa ''Türkiye'yi çağdışı bir görünüme yöneltecek uygulamalara mani olunmalı'' ibaresiyle daha sıkı bir şekilde uygulanması istendi. Özellikle kamu kurum ve kuruluşlarında titizlikle bu karar uygulandı.

13 Ağustos 1999 Değişikliği (Resmi Gazete 14.08.1999,s.:23786)

• Devletleştirme ve Özelleştirme: Devletin kamu iktisadi teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin özelleştirilmesinin yolu açıldı. Buna ilaveten KİT'ler ve kamu tüzelkişilikleri düzenlendi.
• Uluslararası Sisteme Entegrasyon: Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıkların milli veya milletlerarası tahkim yoluyla çözülmesi öngörülmüş. Milletlerarası tahkime ancak yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıklar için gidilebilir. 

3 Ekim 2001 Değişiği (Resmi Gazete 17.10.2011, s.:24566 Mükerrer)

• Demokratik Hakların Genişletilmesi: Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasına ilişkin 13. madde değiştirildi. Bu değişiklikle, temel hak ve özgürlükler güvence altına alındı [7]. 
• Gözaltı Süresinin Kısıtlanması: En çok 15 günden değişiklikle beraber en çok 4 güne düşürülmüştür.
• Siyasi Partilerin Kapatılmasının Zorlaştırılması: Siyasi partilerin kapatılma prosedürü zorlaştırıldı, bu da siyasi çoğulculuğu güçlendirdi [8].

27 Aralık 2002 Değişikliği (Resmi Gazete 31.12.2002, S.:24980 3. Mükerrer)

• Milletvekili Seçilme Yeterliliği: Anayasanın 76'ncı maddesinde bulunan ''ideolojik veya anarşik eylemlerle'' bağlantılı kişilerin milletvekili olmasını engelleyen ibare, ''terör eylemlerine'' şeklinde değiştirilmiştir. Bu o dönemde siyasi yasağı bulunan Recep Tayyip Erdoğan'ın tekrardan siyasete dönebilmesine yol açmıştır.

27 Nisan 2007 Tarihli Genelkurmay Başkanlığının Basın Açıklaması*

2007 yılında Genelkurmay Başkanlığı'nın 27 Nisan'da yaptığı basın açıklaması, cumhurbaşkanlığı seçimi sürecinde laiklik konusundaki endişelerini dile getirdi. Açıklamada, laiklik karşıtı faaliyetlerin arttığı ve cumhuriyetin temel değerlerinin aşındırıldığı belirtilerek, Türk Silahlı Kuvvetleri'nin laikliğin kesin savunucusu olduğu vurgulandı. Açıklama, laiklik karşıtı gelişmeleri rejime meydan okuma olarak değerlendirdi ve TSK'nin gerektiğinde tavrını açıkça ortaya koyacağı belirtildi [9].

• Cumhuriyetin Ve Laikliğin Korunması: Türk Silahlı Kuvvetleri, laiklik ve cumhuriyetin temel değerlerini korumaya kararlı olduğunu belirtti. Özellikle milli bayramların suni sebeplerle göz ardı edilmesi, milli değerlerin ülke çapında değersizleştirilmesine ve unutulmasına yol açacak eylemlerin olması, din ile siyasetin yıkıcı sonuçlara yol açabileceğine karşı bir çok ibretlik alınabilecek örneğin olması vurgulanmıştır.
• Siyasi Endişeler: Mevcut siyasi konjektürün ''Cumhuriyet rejimine sözde değil özde bağlı olmak ve bunu davranışlarına yansıtmak'' ilkesi ile çelişen unsurların olduğu dile getirilmiştir.
• Atatürk İlkelerine Hassasiyet: Atatürk'ün "Ne mutlu Türküm diyene" sözüne karşı çıkanların cumhuriyet düşmanları olarak görüldüğü belirtildi.

7 Mayıs 2010 Değişikliği (Resmi Gazete 13.05.2010, s: 27580)

• Birey hakları: Vatandaşlara Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı tanındı. Toplumun çeşitli kesimlerini kuşatıcı maddeler eklendi. Kişisel verilerin korunmasını isteme hakkı eklendi.
• Askeri Yapının Özerkliğinin Azaltılması: Yüksek Askeri Şura'daki ihraç kararlarına yargı denetimi getirildi. Askeri yargının görev alanı yeniden belirlendi. Buna ilaveten 12 Eylül darbesinin sorumlularının yargılanmasını engelleyen "geçici 15. madde" kaldırıldı [10]. Bu vesileyle askeri vesayet tesiri azaltıldı.
• Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsmanlık): TBMM Başkanlığına bağlı olarak Kamu Denetçiliği Kurumu oluşturuldu. Kurum,idarenin işleyişi ile ilgili halkın şikayetlerini inceleyecek ve devlet kurumları ile vatandaş arasında köprü olacak şekilde kuruldu.
• Disiplin Süreci: Anayasanın 128'inci maddesine ''Disiplin kararları yargı denetimi dışına bırakılamaz'' ifadesi eklenmiştir

16 Nisan 2017 Değişikliği (Resmi Gazete kabul tarihi 21.01.2017**, s.:29976)

• Yürütme Sistemi: Parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçildi.
• Milletvekili Sayısı: 550 olan milletvekili sayısı 600'e çıkarıldı.
• Milletvekili Seçilme Yaşı: 25 olan seçilme yaşı 18'e indirildi
• Cumhurbaşkanı Yetkileri: Cumhurbaşkanı kararnameleri, bakanlıkların Cumhurbaşkanı makamına bağlı olması gibi unsurlar Cumhurbaşkanı yetki ve sorumluluklarını arttırmıştır [11] [12] 

1982 Anayasası bugüne kadar toplamda 19 kez değiştirilmiştir

*Basın açıklaması, 27 Nisan 2007 tarihinde gece saat 23.20'de Genelkurmay Başkanlığı sitesinde yayımlanmıştır. ''27 Nisan Bildirisi'' ve ''e-muhtıra'' olarak da anılmaktadır. Dönemin Genelkurmay Başkanı Yaşar Büyükanıt, söz konusu bildirinin ''muhtıra'' olmadığını söylemiştir [13].

**17 Nisan 2017 halkoylamasıyla ilgili resmi gazete yayımı, esasında 16 Nisan 2017'de gerçekleşen halkoylamasına dair değildir. 16 Nisan 2017'de yapılan halkoylaması, 21 Ocak 2017 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilen ve 11 Şubat 2017 tarihli Resmî Gazete'de yayımlanan 6771 sayılı "Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun" ile ilgilidir (YSK Karar No:92)

Kamil Berkcan BALTAY

Kaynakça

[1] Nohutçu, Ahmet. (2024). Anayasa Hukuku. 28. baskı. Savaş Kitap ve Yayınevi
[2] Kara, S. (2017). HUKUKUMUZDA ANAYASA DEĞİŞİKLİĞİ TEKLİFİNİN İVEDİLİKLE GÖRÜŞÜLMESİ YASAĞI VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUK BAĞLAMINDA İNCELENMESİ. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi(31), 517-532.
[3] Keskinsoy, Ö. (2010). ANAYASADA DEĞİŞİKLİK YAPMA USULÜ. Gazi Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(2), 143-170.
[4] https://www.setav.org/yorum/anayasa-teklifinin-gorusme-ve-kabul-sureci
[5] Akça, K. (2017). Türk Mevzuat ve Uygulaması Çerçevesinde Anayasa Değişikliği İçin TBMM’de Yapılan Oylamalar ve Bu Oylamalarda Aranan Karar Yeter Sayısı. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 22(36), 31-58.
[6] Yokuş, S. (2020). ÖZGÜRLÜKLER BAĞLAMINDA 1982 ANAYASASI’NIN EVRİMİ. Anayasa Yargısı, 37(2), 1-30.
[7] EREN, A., 2001 Anayasa Değişiklikleri Kapsamında 13. Maddeye İlave Edilen "Laik Cumhuriyetin Gerekleri" Yönündeki Değişikliğin Anlamı ve Sonuçları, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 3, Eylül 2002, Sayfa: 37-69
[8] TESEV. (2002, 1 Ocak). 2001 Anayasa Değişiklikleri ve Siyasal Reform Önerileri. TESEV.
[9] Efilti Atay, S. (2019). ÇERÇEVELEME KURAMI: 27 NİSAN E-MUHTIRA HABERLERİNİN TÜRK YAZILI BASINDA SUNUMU. Atatürk İletişim Dergisi(18), 5-24. https://doi.org/10.32952/atauniiletisim.528692
[10] https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-39462061
[11] Tunç, B. (2024). 1982 ANAYASASI’NDAKİ İLK DEĞİŞİKLİKLER ÜZERİNE TARİHİ VE HUKUKİ AÇIDAN BİR GENEL DEĞERLENDİRME (1982-2001 DÖNEMİ). Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 29(51), 477-528.
[12] https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/82-anayasasinda-yapilan-degisiklikler-13175
[13] Erdem, Tarhan. (2012). Anayasalar ve Belgeler. 2. Baskı. Doğan Kitap