14 Kasım 2019 (İran takvimi ile 23 Aban 1398) gecesi İran Milli Petrol şirketi, benzin fiyatlarına zam yaptıklarını belirterek yeni tarife oranlarını yayınladı. Yeni tarifeye göre yakıt kartı ile alınan benzinin litre fiyatı 1500 tümen (yaklaşık 0.75 TL), sübvanyonsuz benzinin litre fiyatı 3000 tümen ve süper benzinin litre fiyatı da 3500 tümen oldu. Şirket CNG’ye (Sıkıştırılmış Doğalgaz Yakıtı) herhangi bir zam yapılmadığını belirterek yakıt kartı ile alınan benzinin çeşitli araç gruplarına göre sınırlarını da yayınladı. Buna göre benzinli şahsi araç sahibi 60 litreye kadar yakıt kartından litresi 1500 tümene benzin alabilecek. CNG’li araçlar için 30 litre, motosiklet için de bu rakam 20 litre olarak belirlendi. Yeni yayınlanan tarife tüm ülke genelinde gece 00.00’dan sonra uygulanmaya başlandı.
Benzin fiyatlarındaki artışın arkasındaki nedenlere baktığımızda ilk olarak ABD ambargolarından sonra İran mali bütçesindeki etkin gelir kaynağı olan petrol gelirlerinin düşmesini görmekteyiz. Petrol ihracatının sınırlandırılması ve gelirlerin neredeyse yarı yarıya düşmesi devlet bütçesinin açıklarını artırdı. Bütçe açığını kapatmak isteyen İran, iç piyasadaki petrol gelirlerini artırmak amacıyla benzin fiyatlarında artışa yöneldi. Diğer bir neden ise benzin fiyatlarındaki artıştan sonra halkın tepkisinin sert olma ihtimalinden kaynaklanan, politika yapıcılar tarafından geliri daha adil dağıtmak adına söz konusu fiyat artışının hedeflenen gelir gruplarına nakdi sübvasyon olarak ek gelir yaratılma vaadidir. Birçok devlet üst yöneticisi, benzindeki fiyat artışındaki fazlalığı hedeflenen gelir gruplarına düzenli bir şekilde en kısa zamanda dağıtılmaya başlanacağını belirtti. Ayrıca Petrol Bakanı 1 yıl içinde yakıt kartından elde edilecek yaklaşık 11.5 milyar tümen ve yakıt kartı harici elde edilecek yaklaşık 20 milyar tümeni hedeflenen gelir gruplarına dağıtılacağının altını çizdi. Ancak ikinci nedeni gün sonunda halkın fiyat artışlarına tepkisini azaltmak için bürokratlar tarafından sakinleştirici açıklama olarak görebiliriz.
Benzindeki fiyat artışlarının İran adına, hem siyasi hem iktisadi olarak kötü sonuçlar doğuracağı kaçınılmaz bir durum olarak karşımızda durmaktadır. Benzin fiyatlarının artışı nakliye masraflarını arttırarak ülkedeki bütün mal ve hizmet gruplarındaki maliyeti artıracağından genel bir enflasyona sebep olacaktır. İran Merkez Bankası Başkanı bu konuya değinerek benzindeki fiyat artışının yıllık enflasyona yaklaşık %4 birimlik etkide bulunacağını belirtti. Buna ilave olarak nakdi sübvasyonlar ile yaratılacak ek gelir, harcanabilir geliri arttıracağı için tüketici talebinde artışa neden olacaktır. Sübvasyonlarla gelen talep artışı İran’ın daha önce eski Cumhurbaşkanı Ahmedinejad döneminde tecrübe ettiği talep enflasyonuna da neden olabilir. Ayrıca benzin fiyatlarındaki artış, enflasyonu tetikleyeceğinden elde edilecek sübvasyon geliri, değerini enflasyon ile kaybedeceği muhtemel olarak gözükmektedir. İktisadi sonuçlar hiç şüphesiz İran’ın yıllar boyunca iktisadi hastalığı olan enflasyonu işaret etmektedir.
Siyasi bağlamda baktığımızda, İran halkının ambargolardan dolayı artan döviz kuru nedeniyle yüksek enflasyondan bıkması ve ardından gelen benzin fiyatlarındaki artış halk tarafından tepkiyle karşılandı. Özellikle problemli bölgeler olarak adlandırılan Ahvaz, Kirmanşah, Buşehr gibi Arap ve Kürt azınlıkların yaşadığı ve rejimden şikayetçi olan bölgelerde tepkiler ve protestolar oldukça büyük gözükmektedir. İsfahan ve Meşhed gibi büyükşehirlerde ise halk söz konusu fiyat artışlarına siyasi ve iktisadi sloganlarla tepki göstermektedir. Sloganlar daha önce aşina olduğumuz konular üzerine yoğunlaşmaktadır. Özellikle halk, sloganlarında ülke milli kaynaklarının Suriye, Lübnan, Filistin ve Yemen gibi İran’ın aktif olduğu ülkelere akıtılmasını eleştiren söylemler kullanmaktadır. Bazı yürüyüşlerde ise İslami rejimden önceki Pehlevi iktidarını ve yöneticilerini öven ve hatırlatıcı söylemler kullanılmakta ve İslami rejimi diktatörlükle suçlayan söylemleri yer yer görmekteyiz. Tahran’da ise polis şehrin önemli noktalarında güvenlik önlemi alarak meydana gelebilecek protestolara karşı hazırlıklarını yapmaktadır. Meydana gelen protestoların şimdiden büyük çaplı gösterilere evrilmesini şimdiden söylemek oldukça zor. Çünkü daha önce olduğu gibi İran, bu tarz gösteri ve protestolara şahit oldu ve söz konusu gösteri ve protestolarda dikkate değer bir sonuca ulaşılamadı. Protestolara da şu ana kadar gözaltılar haricinde İran’ın silahlı güçleri tarafından ciddi ve önemli bir müdahale olmadı. Birçok kaynak ve kişi gösterilerin dışardaki birimler tarafından organize olarak düzenlendiğini iddia etse de protestoların ve tepkilerin nedenini İran’ın iç dinamikleriyle açıklamak daha uygun olacaktır. Özetle siyasi olarak muhtemel bir sonuçtan bahsetmek her Ortadoğu ülkesinde olduğu gibi İran için de erken gözükmektedir.
Sonuç olarak baktığımızda benzin fiyatlarındaki artış İran’ı iktisadi ve siyasi alanda zor bir dönemece götürecek. İktisadi olarak sonuçlar teorik olarak belli ise de siyasi olarak sonuçlar müphem ve belirsiz gözükmektedir. Şimdiden siyaseten bir yorum veya analizde bulunmak oldukça erken olacaktır.
Birkan Kemal ERTAN