Çarlık Rusya ve SSCB dünya siyasi tarihinin önemli birer aktörü olmalarına rağmen, iktisat tarihi açısından gerektiği şekilde incelenmemektedir. Rusya’nın siyasi tarihinin yanında iktisat tarihi açısından da gerektiği şekilde incelenmesi, SSCB’den ayrılan devletlerin daha iyi anlaşılmasına da yardımcı olacaktır.

Rusya’nın tarih içinde ulaştığı geniş topraklar Rus ekonomisini de şekillendirmiştir. Rusya tarih boyunca sahip olduğu geniş topraklarda üretimi ve savaşları destekleyecek insan faktörü, farklı iklim bölgeleri, ulaşım imkânları, Avrupa, Asya ve Ortadoğu arasında kültürel imkânlar gibi çeşitli jeostratejik özelliklere sahip olmuştur.

Rusya Siyasi Tarihi Dönemleri

1. Kiev Devleti (856-1223)

Rusya’nın siyasi tarihi 856 yılında prenslik olarak kurulan Kiev Devleti’ne dayanmaktadır. Tarihte bu dönem hakkında tarımsal faaliyetlerin yapıldığı, bazı ticari ilişkilerin kurulduğu ve nehirler etrafında toplanan insan gruplarının varlığından bahsedilmektedir. 988 yılında Hristiyanlığın resmi din olarak kabul edilmesiyle siyasi birlik sağlanmış ve bunlarla birlikte ekonomide yeni gelişmeler görülmüştür. Topraklar genişletilmiş, kale ve şehirler yapılmış, iskân faaliyetlerine girişilmiş, ulaşım ağları genişletilmiştir. Bu gelişmeler sistemli bir üretim ve ticaret yapısının başlamasını etkilemiştir. Bu dönemin sonlarına doğru özellikle siyasi ve dini birliğin sağlanamadığı yerlerde serfleşmenin artmasıyla birlikte fakirleşme ve sınıflaşma baş göstermiş; bölgenin ticari yapısı bozulmaya yüz tutmuştur. Kiev Devleti’nin ekonomisi tarım, hayvancılık, manifaktür üretim, ticaret ve özellikle transit ticaret üzerine kurulmuştur. Bu dönem ekonomisinin en önemli gelişmelerinden biri tahta saban kullanımından demir saban kullanımına geçilmiş olmasıdır.

2. İstila ve Moskova Çağı (1223-1613)

1223’te görülen Moğol saldırıları 1237 yılından itibaren istila şeklinde görülmeye başlanmıştır. Bu dönemde Moğollara ödenen vergi ve haraçlar devlet hazinesine mali yükler getirmiştir. Önceki dönemde başlayan ekonomik organizasyonlar etkinliklerini yitirmiştir. İstilalar ile birlikte, şehirler yağmalanmış, Rus toprakları içinde göç hareketleri başlamış, zanaatlar çökme durumuna gelmiştir. Endüstriyel ve ticari faaliyetler gerilemiş, ülke tam anlamıyla tarım ülkesi haline gelmiştir. 1300’lü yıllara kadar siyasi ve iktisadi durum böyle devam etmiştir. Bu dönemin en önemli gelişmelerinden biri 1340’lı yıllarda Rus topraklarına gelen ve 1347’de Avrupa’ya sıçramış olan vebadır. Nüfusun %20’sini yok etmiştir. Bu durum tarımsal üretimi de olumsuz etkilemiştir. 1462’de Ivan III, ilk defa bölgede güçlü bir yönetici olarak siyasi istikrarı sağlamıştır. Bu dönemin ekonomik yapısı daha çok Ivan IV (Korkunç) tarafından reformlarla iyileştirilmeye çalışılmışsa da köylülerin ekonomik durumu son derece bozulmuştur.

3. Moskova Çarlığı (1613 – 1917)

1605 yılına kadar Rusya kıtlık, salgın, isyan ve savaşlara sahne olmuştur. Özellikle 1598 ile 1613 yılları arasındaki karışık dönem Rusya ekonomisini olumsuz etkilemiştir. Zirai üretim yok denecek kadar az, ticaret daralmış, para kullanımı ve pazar yapısı bozulmuş duruma gelmiştir. 1613-1682 yılları arasında özellikle toplumsal sınıflaşma belirginleşmiştir. Borçlu köylüler kendilerini köle olarak satma durumuna gelmiş ve serf konumuna dönüşmüşlerdir. Bu dönemde tarım aletleri ilkel ve üretim yöntemleri geleneksel şekilde devam etmiştir. Kıtlıklar, kötü hava koşulları ve gübreleme yetersizliği tarımsal verimliliği iyice düşürmüştür. Ekonomik krizler görülmeye başlanmış, üretim yetersizliği ile şehir hayatı, ticaret ve devletin iktisadi yapısında bozulmalar başlamıştır. Bu dönemde Rusya hammaddeye dayalı ürünleri ihraç etmiş ve bunların karşılığında seçkin sınıfların ihtiyacına dayalı ürünler ithal etmiştir. Bu dönemin siyasi ve iktisadi iyileşmesi Petro I ile başlamış ve ihtiyaç duyulan finansal kaynağı vergilerin artırılması ve yeni vergilerin ihdas edilmesi iyi sağlamaya çalışmıştır.

4. Devrim Sonrası Rusya (1917 – 1950)

Devrim sonrası ayaklanmalar siyasi dönüşümler Rusya ekonomisini tam bir yıkıma götürmüştür. 1913 yılına göre devrim dönemi ekonomi 1/5 oranında gerilemiştir. Köylülerin toprakları artmasına rağmen, zirai ürerimde düşüş yaşanmış, hayvancılık yok olma noktasına gelmiştir. Üretim tesisleri kapanmış, üretici yurt dışına kaçmış, üretim azalmış ve sermaye sahipleri ülkeyi terk etmiştir. 1921-1923 yıllarında yaşanan kıtlıkta milyonlarca kişi yaşamını yitirmiş, ABD’nin yardım etmesiyle daha fazla ölümün yaşanması engellenmiştir. Ekonomi 1926’ya kadar gerilemiş Lenin’in yeni ekonomik politikaları ile tarımsal alanda ekonomik iyileşmeler yaşanmıştır. Stalin ile birlikte sanayileşme politikalarına önem verilmiş. Ücret farklılıkları kaldırılarak ücret eşitliği sağlanmış, rasyonel bir yönetim ve ekonomik sistem izlenmiştir. 1928’de ilk beş yıllık kalkınma planı ile ekonomik kalkınma, ekonomik bağımsızlık, komünizme geçiş, maliyeti düşürmek, verimliliği artırmak ve piyasaların düzenlenmesi hedeflenmiştir.

Nasrettin Güneş

*Mesut Küçükkalay, “Kiev Devleti’nden 1950’ye Rusya Ekonomisi”, Dünya İktisat Tarihi, ss. 387-423, konusu özetidir.