Bilindiği üzere bir malın veya hizmetin olması gereken fiyattan yüksek olması ve fiyatının 5 yıl süreyle bu şekilde artması ekonomik balon işaretidir. Tarih boyunca insanlık pek çok ekonomik balon görmüştür. Bu balonların içerisinde tarihi kayıtlarda bilinen ilk balon Hollanda Lale Çılgınlığı’dır.
Lale, Osmanlı İmparatorluğu’nun sembollerinden biridir. Kanuni Sultan Süleyman dönemine kadar devlet, lale soğanlarının dışarıya çıkışına izin verilmemiştir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Avrupa’ya lale soğanları gönderilmesiyle lale yetiştiriciliği önemli bir piyasa olmaya başlamıştır. Laleye ilgi sıralamasında Hollanda başı çekmiştir.
Laleye olan aşırı talep ve yeni lale türlerinin ortaya çıkarılmasıyla lale fiyatları artmaya başlamıştır. Lalenin sarı, kırmızı ve beyaz renklerinin üretilmesini, daha komplike renklerin birleşmiş hali olan ve lale kıran virüsü enfekte olan soğanlarla birlikte daha parlak, çizgili ve desenli renklerden oluşan yeni lalelerin üretilmesi izlemiştir.
Yetiştiriciler yeni lale çeşitlerine amiral, general, amirallerin amirali, generallerin generali gibi abartılı isimler vermeye başlamıştır. Yılın belli aylarında lalelerin sökülüp satılması sonucu, bu dönemler spot piyasada fiyatların oluşum dönemi olmuştur. Böylece dayanıklı bir mal olan lale soğanları için bir piyasa oluşturulmuş oldu. 1634 yılında Fransa’dan gelen taleple piyasaya spekülatörler girmeye başlamıştır. 1636 yılında ise lale alımını öngören sözleşmelerin işlem gördüğü bir piyasa oluşmuştur.
1635 yılında 40 lale soğanı 100 bin florine satılmıştır. Bu dönemde karşılaştırma yapabilmeniz adına şu bilgileri bilmenizde yarar vardır; 1 ton yağ 100 florine satılırken, kalifiye bir işçi yılda 150 florin kazanmaktaydı.
Nadide lalelerin sözleşme fiyatları 1636 yılında da devam ederken, adi lale fiyatları da anormal düzeyde artmaya başlamıştır. Lale sözleşmelerine dayalı ticarette fiziki bir değişim söz konusu olmadığından dolayı bu ticaret Hollanda halkının aşağılamalarına maruz kalmış ve 1637 yılının Şubat ayında lale soğanı fiyatları aşırı seviyelerde düşerek lale ticareti durmuş ve lale balonu patlamıştır.
Lale balonu patlamadan kısa bir süre öncesine gidersek, yakın dönemde dahi patlayan balonlara (ve tabi patlayacak olanlara) benzerliğini de görebiliriz. Lale fiyatlarının sürekli artması sonucu her kesimden halk tabakası lale alıp satmaya başlamıştır. 1637 yılında aşırı fiyat artışı sonucu tüccarlar müşteri bulamayınca lale fiyatları bir anda düşmüş ve birden elinde piyasadakinin 10 katı fazlasına alınmış laleyle birçok insan zor durumda düşmüştü.
Ebubekir AKYILDIZ