Türkiye sahip olduğu jeostrateik konumu sebebiyle küresel enerji piyasasında önemli bir yere sahiptir. Önemli petrol ve doğalgaz üreticisi ülkeler ile tüketici ülkeler arasında transit durumunda olması, enerji piyasasında Türkiye'nin rolünü giderek artırmaktadır.

Özellikle dünya kanıtlanmış petrol ve doğalgaz rezervlerinin yaklaşık % 70'inden fazlasının bulunduğu Ortadoğu ve Orta Asya bölgesine komşu olması Türkiye'nin enerji arz güvenliği açısından da önemlidir. Bu bağlamda Türkiye enerji bağımlısı bir ülke olarak bir taraftan ihtiyaç duyduğu enerjiyi bu bölgelerden ithal etmekte ve diğer tarafan da transit ülke olarak enjeri nakliyesinde bulunmaktadır.

Türkiye'nin enerji piyasasında önemi son yıllarda gittikçe artmaktadır. Özellikle inşa edilen boru hatları ile Türkiye enerji ihracatçısı ve ithalatçı ülkeler arasında köprü görevi görmektedir. Bu bağlamda Türkiye'den geçen sınır aşan doğalgaz boru hatları da Türkiye'nin elini güçlendirmektedir.

Faaliyette olan doğalgaz boru hatları ile birlikte yapımı planlanan Trans-Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP), Türk Akım Gaz Boru Hattı gibi önemli projeler de Türkiye'nin başta Avrupa olmak üzere dünya piyasasında avantaj sağlamaktadır.

TÜRKİYE'NİN STRATEJİK DOĞALGAZ BORU HATLARI

Devreye alınmış doğalgaz boru hatlarının yanı sıra yapımı devam eden boru hattı projeleri de bulunmaktadır. Rusya-Türkiye Doğalgaz Boru Hattı, Mavi Akım Gaz Boru Hattı, Doğu Anadolu Doğalgaz Ana İletim Hattı (İran-Türkiye), Bakü-Tiflis-Erzurum Doğalgaz Boru Hattı (BTE) ve Türkiye-Yunanistan Doğalgaz Enterkonneksiyonu (ITG) faal olarak çalışırken, Trans-Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP) Türk Akım Gaz Boru Hattı Projesi yapımı devam etmektedir.

TANAP'ın 12 Haziran 2018 tarihinde açılışı ve gaz arzı başlayacaktır.

1. Rusya-Türkiye Doğalgaz Boru Hattı (Batı Hattı)

Türkiye'nin ilk doğalgaz boru hattı olan Batı Hattı, –18 Eylül 1984 tarihinde, SSCB ile doğal gaz sevkiyatı konusunda Hükümetlerarası Anlaşma imzalanmıştır.

Bulgaristan sınırında Malkoçlar’dan giren, Hamitabat, Ambarlı, İstanbul, İzmit, Bursa, Eskişehir güzergâhını takip ederek Ankara’ya ulaşan Rusya-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı 845 km uzunluğundadır.

26 Ekim 1986 tarihinde inşasına başlanan hat, 23 Haziran 1987 tarihinde ilk durağı olan Hamitabat’a ulaşmış, bu tarihten itibaren yerli doğal gazın yanı sıra ithal doğal gaz da Hamitabat’taki Trakya Kombine Çevrim Santrali’nde elektrik enerjisi üretiminde kullanılmaya başlanmıştır.

Hat, Ağustos 1988’de Ankara’ya ulaşmış, doğal gaz Temmuz 1988’de İGSAŞ’ta (İstanbul Gübre Sanayii A.Ş.), Ağustos 1988’de Ambarlı Santrali’nde, Ekim 1988’de de Ankara’da konut ve ticari sektörde kullanılmaya başlanmıştır.  Süreç içerisinde, Bulgaristan sınırında bulunan Malkoçlar Ölçüm İstasyonu'nun kapasitesi 8 Milyar m³/yıl'dan 14 Milyar m³/yıla yükseltilmiştir.

Batı Hattı ile birlikte Türkiye'de doğalgaz kullanımı artmış, özellikle ev ısıtması ve mutfak işlerinde kullanımı ile başta Ankara ve İstanbul olmak üzere büyük şehirlerde doğalgaz alt yapısı yaygınlaşmaya başlamıştır.

2. Mavi Akım Gaz Boru Hattı

Türkiye'nin artan doğalgaz ihtiyacı ile birlikte Rusya ile yeni bir doğalgaz nakil hattına ihtiyaç duyulmuştur. Bu bağlamda –15 Aralık 1997 tarihinde BOTAŞ ve Gazexport arasında imzalanan 25 yıllık Doğal Gaz Alım-Satım Anlaşması imzalanmıştır. Doğal gaz Rusya Federasyonu’ndan Karadeniz geçişli bir hat ile Türkiye’ye ulaşmaktadır. Anlaşmaya göre, yıllık 16 milyar m3 doğal gaz Türkiye’ye arz edilmektedir.

Mavi Akım Gaz Boru Hattı üç hattan meydana gelmektedir. –Rusya topraklarında 370 km, –Karadeniz geçişinde her biri yaklaşık 390 km uzunluğunda paralel 2 hat ve –Türkiye topraklarında 501 km uzunluğundaki hattan oluşmaktadır.

Rusya topraklarında kalan bölümü ile Karadeniz geçişinin finansmanı ve inşaatı GAZPROM Şirketi’nin, Türkiye bölümünün finansmanı ve inşaatı ise BOTAŞ’ın yükümlülüğünde gerçekleştirilmiştir.

Mavi Akım Projesi’nin Türkiye topraklarındaki kısmı Samsun’dan başlayarak Amasya, Çorum, Kırıkkale üzerinden Ankara’ya ulaşmakta ve Ana Hat ile irtibatlandırılmaktadır.

Mavi Akım –Hattı, 20 Şubat 2003 tarihinde işletmeye alınmıştır.

3. Doğu Anadolu Doğalgaz Ana İletim Hattı (İran-Türkiye)

Türkiye enerji arz güvenliği bağlamında Rusya'nın dışında enerji üreticisi ülke arayışına girmiştir. Bu kapsam önemli bir doğalgaz üreticisi olan komşusu İran ile 8 Ağustos 1996 tarihinde Doğalgaz Alım - Satım Anlaşması yapmıştır. Bu anlaşma ile yıllık 10 milyar m3 İran doğal gazının boru hattı ile Türkiye’ye arzı hedeflenmiştir.

1491 km uzunluğunda, Doğubeyazıt’tan başlayıp, Erzurum, Sivas ve Kayseri üzerinden Ankara’ya uzanmakta, bir branşman da Kayseri, Konya üzerinden Seydişehir’e ulaşmaktadır. –Haziran 2001 sonu itibarıyla tüm boru hattı sistemi gaz alabilir duruma gelmiş, İran Bazargan’daki Ölçüm İstasyonu’nun tamamlanmasıyla 10 Aralık 2001 tarihinde İran’dan gaz alımı başlamıştır.

İran-Türkiye doğalgaz hattının devreye girmesiyle, Türkiye'nin Rusya'ya olan enerji bağımlılığında nispeten azalma olmuştur.

4. Bakü-Tiflis-Erzurum Doğalgaz Boru Hattı (BTE)

Azeri gazının Türkiye'ye arzı,12 Mart 2001’de imzalanan Türkiye-Azerbaycan Hükümetlerarası Anlaşması çerçevesinde hayata geçirilmiştir.

BOTAŞ ve SOCAR arasında 12 Mart 2001 tarihinde yılda 6,6 Milyar m3 Azerbaycan doğal gazının Türkiye'ye sevkine ilişkin 15 yıl süreli Doğal Gaz Alım-Satım Anlaşması imzalanmıştır.  Azerbaycan ve Gürcistan topraklarında Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı (BTC) ile aynı koridoru kullanan, yaklaşık 980 km uzunluğundadır.

BTE hattının inşasına 16 Ekim 2004 tarihinde başlanmış ve 4 Temmuz 2007 tarihi itibariyle boru hattı üzerinden gaz akışı başlamıştır.

BTE ile birlikte Türkiye Rusya ve İran'nın yanında Azerbaycan'dan da gaz almaya başlamıştır. Türkiye'nin enerji ithal ettiği ülkeleri çeşitlendirmesi enerji arz güvenliği bağlamında son derece önemli bir yere sahiptir. Zira Türkiye'nin siyasi veya başka sebeplerle gaz ithal ettiği bir ülkeyle yaşayacağı bir kriz, Türkiye'nin enerji arz güvenliğini tehlikeye sokacaktır. Enerji akışının kesilmesi ise, enerji bağımlısı bir ülke olarak Türkiye'de üretimi ve bu sebeple ekonomiyi ciddi bir şekilde sekteye uğratacaktır. Bu kapsamda Azerbaycan ile devreye alınan BTE Türkiye için önemli bir yere sahiptir.

5. Türkiye-Yunanistan Doğalgaz Enterkonneksiyonu (ITG)

Türkiye Cumhuriyeti’nden Yunanistan Cumhuriyeti’ne doğal gaz arzına ilişkin Hükümetlerarası Anlaşma 23 Şubat 2003 tarihinde, doğal gaz ihracatına yönelik 15 yıl süreli Doğal Gaz Alım Satım Anlaşması ise BOTAŞ ile DEPA arasında 23 Aralık 2003 tarihinde imzalanmıştır.

Doğal gazın Türkiye’den ve/veya Türkiye üzerinden Yunanistan’a arz edilmesine olanak sağlayan boru hattıdır.

18 Kasım 2007 tarihinde iki ülke başbakanlarının da katıldığı açılış töreni ile birlikte boru hattı üzerinden gaz arzına başlanmıştır.

Projenin devamında Yunanistan’dan İtalya’ya uzatılması planlanmış ve bu konuda Türkiye, Yunanistan ve İtalya arasında 26 Temmuz 2007 tarihinde bir Hükümetlerarası Anlaşma imzalanmıştır.

Ayrıca –Yunanistan, Türkiye'nin transit gaz akışının yanında, gaz ihraç ettiği tek ülke durumundadır.

6. Trans-Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP)

Azerbaycan’dan doğalgaz arzını öngören TANAP projesine ilişkin anlaşma 26 Haziran 2012 tarihinde imzalanmıştır.

Proje kapsamında yıllık 16 milyar m3 doğalgaz Azerbaycan'dan sevkedilecek. Bu miktarın 6 milyar m3'ü Türkiye'ye aktarılacak 10 milyar m3 ise yeni bir boru hattı ile Avrupa’ya transit taşınacak.

TPAO vasıtasıyla Türkiye Şah Deniz Faz II ile Güney Kafkasya Boru Hattı Genişleme Projesinde %19 ve BOTAŞ vasıtasıyla TANAP Projesinde %30 hisseye sahiptir.

TANAP Projesi ile yıllık 32 milyar m3 kapasiteye sahip, Gürcistan sınırımızdan Yunanistan sınırımıza uzanacak 1.850 km uzunluğunda bir boru hattının inşası planlanmaktadır. –Projeye ilişkin faaliyetler BOTAŞ’ın yüzde 30, SOCAR’ın yüzde 58 ve BP’nin yüzde 12 hisse ile ortak olduğu TANAP Doğal Gaz İletim A.Ş. tarafından sürdürülmektedir. –17 Mart 2015 tarihinde temel atma töreni gerçekleştirilmiştir.

İnşaat faaliyetleri biten ve testlerin yapıldığı boru hattı 12 Haziran 2018 tarihinde açılışı yapılacak ve gaz akışı başlayacaktır.

TANAP üzerinden –Avrupa’ya gaz tedarikinin ise 2020 yılı içerisinde gerçekleşmesi öngörülmektedir.

Ayrıca süreç içerisinde TANAP gaz arz hacmi artırılması da planlanmaktadır. –2020 yılında yıllık 16 milyar m3, 2023 yılında 23 milyar m3 ve 2026 yılında 31 milyar m3 gaz arz yapılması hedeflenmektedir.

TANAP projesi ile Türkiye ve Azerbaycan arasındaki stratejik işbirliği ve ortaklık yeni bir düzeye girmiştir. Enerji bağımlılığı konusunda TANAP projesi ile Azerbaycan Türkiye'nin enerji arz güvenliğini artırırken, Türkiye de Azerbaycan'a Orta Asya ve Kafkasya'da Rusya'dan bağımsız politika yapma imkanı vermiştir. Nitekim Azeri gazı Türkiye üzerinden Avrupa'ya taşınacak ve Avrupa Birliği ülkeleri ile Azerbaycan arasında yeni bir eko-politik ilişki kurulmuş olacaktır.

7. Türk Akım Gaz Boru Hattı Projesi

Yapımına başlanan ve inşası devam eden Türk Akım projesi daha önce iptal edilen Güney Akım projesine alternatif olarak görülmektedir. Rusya'nın Ukrayna'ya müdahalesi ve Kırım'ın ilhakı meselesinde Avrupa'nın takındığı tavır karşısında Güney Akım projesini rafa kaldıran Rusya, Türk Akım projesi ile Avrupa'ya gaz arzında Türkiye'ye önemli bir rol vermiş bulunmaktadır. Güney Akım projesine ortak veya taraf olmayan Türkiye'nin Türk Akım projesi ile önemi artmıştır. Zira hattın önemli bir bölümü Karadeniz ve Trakya bölgesinden geçmektedir.

Rus gazının hem Türkiye’ye hem de Avrupa’ya arzını sağlamak amacıyla inşa edilmektedir.

Rusya’ndan başlayarak Karadeniz üzerinden Türkiye Cumhuriyeti’nin Karadeniz kıyısındaki alım terminaline ve devamında Türkiye Cumhuriyeti toprakları üzerinden Türkiye Cumhuriyeti’nin komşu devletleriyle olan sınırlarına kadar uzanan her biri yıllık 15,75 milyar metreküp kapasiteye sahip iki hattan oluşmaktadır.

Deniz bölümünde yer alan iki hattın inşası ve işletimi Rusya Federasyonu tarafından yapılacaktır.

Kara bölümünde yer alan hatlardan biri Türkiye’ye doğal gaz arz edecek ve BOTAŞ tarafından inşa edilecektir. Kara bölümündeki diğer hat ise Avrupa’ya gaz arz edecek olup, inşası ve işletimi %50 oranında ortaklık payı ile iki ülkenin şirketleri tarafından kurulacak yeni bir şirket tarafından yapılacaktır.

Proje kapsamında ilk aşamada Türkiye'ye doğal gaz arzı sağlayacak 15,75 milyar m3 kapasiteli ilk hattın, devamında ise AB üye ülkelerinin doğal gaz alım taahhüdüne bağlı olarak diğer boru hattının inşası planlanmaktadır.

Özellikle Batı Hattı'nda yaşanan sorunlar sebebiyle Türk Akım projesi Türkiye'nin enerji arz güvenliği için önemlidir. Ukrayana krizi ve başka sebeplerle ortaya çıkan krizlerde Battı Hattındaki enerji akışı kesintiye uğramış ve bu durum Türkiye'yi zorlamıştı. Bu sebeple, herhangi başka bir ülke üzerinden değil, direk gaz üreticisi olan Rusya'dan gaz alacak olması bu projenin önemini artırmaktadır.

Batı Hattı’ndan alınan yıllık toplam 14 milyar metreküp gazın, mevcut sözleşmelerin şart ve koşulları değişmeksizin Türk Akımı üzerinden teslim edilmesi planlanmaktadır.

2017 yılı mayıs ayında Rusya’nın Karadeniz kıyısında deniz bölümünün inşaatı başlamış olup, 2019 sonunda hattın işletmeye alınması planlanmaktadır.

Nasrettin GÜNEŞ

KAYNAKÇA:

• "TÜRKİYE’NİN ENERJİ GÜVENLİĞİ STRATEJİ PLANI", Nasrettin GÜNEŞ, (http://www.ilimvemedeniyet.com/turkiyenin-enerji-guvenligi-strateji-plani.html)
• "STRATEGIC IMPORTANCE OF PIPELINES", Nasrettin GÜNEŞ, (http://www.ilimvemedeniyet.com/strategic-importance-of-pipelines.html)
• T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı - enerji.gov.tr,
• T.C. Dışişleri Bakanlığı - mfa.gov.tr,
• Boru Hatları İle Petrol Taşıma Anonim Şirketi (BOTAŞ) - botas.gov.tr

https://www.ilimvemedeniyet.com/turkiyenin-enerji-guvenligi-strateji-plani.html