GİRİŞ

ABD ve Avrupa’dan sonra dünyanın en büyük üçüncü ekonomik ve ticari merkezi Uzak Doğu bölgesidir. Uzak Doğu tarihte uzun süre ticaretin merkezi olmuştur. Çin’den başlayan ticaret yolları dünyanın geri kalan bölgelerine ulaşarak, bu yollar üzerindeki bölgelerde de ticari canlılık sağlamıştır.

Dünya Bankası verilerine göre 7,5 milyar dünya nüfusunun 2,3 milyarı Uzak Doğu’da yaşamaktadır.  Tarihte gelişen siyasi ve ekonomik olaylar karşısında ekonomi ve ticaretin merkezi Batı’ya kaysa da Uzak Doğu’daki yüksek nüfus ticareti zorunlu kılmıştır. Özellikle 21. yüzyılın başında dünya piyasalarına entegre olan Çin’in dünya genelinde ihracatını artırması Uzak Doğu’da ticaret hayatına hareket kazandırmıştır. Çin’in modern İpek Yolu projesi olan “Bir Kuşak, Bir Yol” projesini başlatması bölgenin yeniden ticarin merkezi olma hedefindeki önemli bir adım olarak görülmektedir.

Tarihte kökeni Asya’ya dayanan Türkiye’nin Uzak Doğu ile olan ilişkileri daha eskilere dayanmaktadır. Tarihin seyri içerisinde Türkiye’nin bölge ile ilişkileri ticari, ekonomik, siyasi ve kültürel açıdan devam etmektedir. 2023 hedefleri çerçevesinde dünyanın ilk 10 ekonomisi içerisine girmek isteyen Türkiye, ihracatını artırmak ve bu hedefine ulaşmak için yeni pazar arayışlarına girmiştir. Bu çerçevede, Uzak Doğu pazarı Türkiye’nin ekonomik ilişkilerini geliştirerek var olan ticaret payını yükseltmek istediği bir bölge olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu çalışmada, Türkiye’nin Uzak Doğu bölgesi ile ekonomik ve ticari ilişkileri ithalat ve ihracat verileri üzerinden analiz edilerek, bölge ülkeleri ile olan ilişkileri ele alınacaktır.

1. TÜRKİYE VE UZAK DOĞU

Avrupa merkezli bir yaklaşımla Doğu’nun doğusu olan ve Uzak Doğu olarak literatüre geçen bölge şu ülkelerden oluşmaktadır: Çin, Japonya, Endonezya, Filipinler, Malezya, Brunei, Singapur, Doğu Timor, Tayland, Laos, Kamboçya, Vietnam, Myanmar (Birmanya), Çin Cumhuriyeti (Tayvan), Bangladeş, Pakistan, Sri Lanka, Kuzey Kore, Güney Kore ve Moğolistan.

Türkiye, Asya ve Avrupa arasında önemli bir köprü vazifesi görmektedir. Tarih boyunca Çin’den başlayan ticaret yollarının bir kısmı Anadolu coğrafyasından geçerek Avrupa’ya ulaşmıştır. Türkiye özellikle 2023 hedefleri çerçevesinde ihracatını artırmak için Uzak Doğu ile olan ilişkileri önemsemektedir. Türkiye mal ve hizmetlerini tanıtarak, bölgedeki pazar payını artırmanın ön koşulu olarak Türkiye ve Uzak Doğu ülkeleri arasında karşılıklı uçuşların sayısını artırmıştır. (Deniz, 2012)

Türkiye’ye coğrafi konum olarak uzak olan Uzak Doğu ülkeleri ile ticaret hacminin artması öncelikle ulaşımın kolaylaştırılmasını gerektirmektedir. Bölge ülkeleri ile karşılıklı ziyaretler, ortak toplantılar, fuarlara katılım, diyaloglar artıp geliştikçe ikili ekonomik ilişkiler ve ticaret de artacaktır. Bu çerçevede Uzak Doğu ülkeleri ile olan ilişkiler ileride karşılıklı iş birliktelikleri, ortaklıklar ve know-how transferleri ülkeler arasındaki ticaret hacminin artmasına önemli bir adım olacaktır. (Deniz, 2012)

Türkiye ve Uzak Doğu ülkeleri ile olan ilişkiler ekonomik ve ticari kaygıların yanı sıra, siyasi ve kültürel alanda da farklı bir seyir göstermektedir. Bölgenin güneyindeki Müslüman ülkeler ile Soğuk Savaş döneminde Komünist-sosyalist blok içerisinde yer alan ülkelere yaklaşım biçimi farklı algılamalara sebep olmuştur. (Cengiz, 2004)

2. BÖLGESEL ÖRGÜTLER

2.1.Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN)

ASEAN Ekonomik, sosyal, kültürel, teknik, eğitim ve diğer alanlarda işbirliği, adalet kavramına, hukuk ve Birleşmiş Milletler ilkelerine saygı çerçevesinde bölgesel barış ve istikrarın sağlanması amacıyla 1967 yılında kurulmuştur. (T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2016)

Üye Ülkeler(10): Endonezya, Malezya, Tayland, Filipinler ve Singapur (kurucu üyeler), Bruney (1984), Vietnam (1995), Laos (1997), Myanmar (1997) ve Kamboçya (1999)

Türkiye’nin ASEAN ilişkilerinde nihai hedefi Diyalog Ortaklığıdır. Bu kapsamda ASEAN ile ilişkiler 1999 yılında geliştirilmeye başlanmıştır. Türkiye 2010 yılında Dostluk ve İşbirliği Antlaşmasına (ASEAN/TAC) taraf olarak ilişkilerin seyrine ivme kazandırmıştır. 2013 yılında gerçekleştirilen ASEAN Zirvesi ile Dışişleri Bakanları Toplantısına Türkiye’nin ilk kez davet edilmesi ilişkileri geliştiren başka bir adımdır. Nitekim Türkiye’nin ASEAN ülkeleriyle olan toplam ticaret hacmi 2002 yılında 1,3 milyar dolar düzeyinden 2016 yılında 8,7 milyar dolar seviyesine yükselmiştir. (T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2016)

Türkiye 2015 yılında sektörel diyalog ortağı olmak için ASEAN’a başvuruda bulunmuş ve 2017 yılında resmi olarak ASEAN’ın sektörel diyalog ortağı olmuştur.

2.2. Asya Kalkınma Bankası

19 Aralık 1966 tarihinde 31 üye kurulan Asya Kalkınma Bankası’nın bugün 68 üyesi bulunmaktadır. Asya Kalkınma Bankası kuruluş aşamasında amaç, hedef ve kurumsal yapısı bakımından Dünya Bankasına yakın bir şekilde tasarlanmıştı. Bankada, ülkelerin oy kullanma gücü ve bankaya yaptıkları parasal destekle doğrudan orantılıdır.

Bankada sermayesi bulunmayan ülkelerdeki girişimciler ve firmalar banka tarafından desteklenen projelerden faydalanamamaktadır. Türk firma ve girişimcilerinin banka tarafından desteklenen projelere girebilmesi amacıyla Türkiye Asya Kalkınma Bankası’na 1991 yılında ortak olmuştur.

Bankanın 2017 yılı verilerine göre toplam Asya Kalkınma Bankası’nın toplam sermayenin 0.342 % ile Türkiye 42. sırada bulunmaktadır. İlk fazla sermaye Japonya ve ABD sahip olarak listenin başında yer almaktadır. (ADB ANNUAL REPORT, 2017)

2.3. Şanhay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ)

Şangay İşbirliği Örgütü bölgesel güvenlik, terörle mücadele, uyuşturucu kaçakçılığı ve organize suçların önlenmesi ile ekonomik ve kültürel alanlar olmak üzere çeşitli konularda işbirliğinin geliştirilmesi amacıyla 15 Haziran 2001 tarihinde kurulmuştur.

Üye Ülkeler: Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Kırgızistan, Tacikistan, Kazakistan, Özbekistan, Hindistan, Pakistan

Türkiye ŞİÖ’nün Haziran 2012’de Diyalog Ortaklığı’na kabul edilmiştir.

22 Kasım 2016 tarihinde Moskova’da  gerçekleştirilen ŞİÖ Enerji Kulübü Üst Düzey Grup (ÜDG) Toplantısında Enerji Kulübü 2017 dönem başkanlığının Türkiye’ye devredilmesi ve müteakip ÜDG toplantısının Türkiye’de yapılması kararlaştırılmıştır. ŞİÖ üyesi olmayan bir ülke ilk kez bu görevi üstlenmiştir. (T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2017)

3. ÜLKELER İLE İLİŞKİLER

3.1.Çin Halk Cumhuriyeti

Başkent: Pekin

Nüfus: 1,390 milyar

Yüzölçümü: 9,6 milyon km²

GSMH: 13,28 Trilyon $ (2018)

Makroekonomik göstergelerine bakıldığında Çin bugün ABD’nin ardından dünyanın en güçlü ikinci ekonomisi durumundadır. 1949 yılında kurulan Çin’in ekonomik yapısı kurulduğu günden bugüne süreç içerisinde farklı gelişmeler göstermiştir.

Türkiye ile Çin arasındaki ilk ticari ilişkiler 1974 yılında imzalanan Ticaret Anlaşmasına dayanmaktadır. (Bulut, 2017) 2018 yılı ihracat-ithalat verilerine göre Çin Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkeler listesinde 16., ithalat yaptığı ülkeler sıralamasında ise 2. sırada bulunmaktadır.

Şekil 1. 2013-2018 Arası Türkiye-Çin Dış Ticaret Göstergeleri

2001 yılında Çin’in Dünya Ticaret Örgütüne üye olmasıyla, Çin ürünlerinin dünya genelindeki pazarlarda sayısı artmıştır. 2000’li yıllar itibariyle Türkiye’nin de Çin ile olan ticaret hacmi artarak günümüze gelmiştir. Ucuz iş gücü, hammadde ve ticaret yollarına ucuz ulaşım imkanı sayesinde dünya pazarlarına daha ucuz mal ihraç eden Çin’e karşı çoğu ülke dış ticaret açığı vermektedir.

Şekil 1’de gözüktüğü üzere son 5 yılın ihracat ve ithalat dengesine baktığımızda Çin ile artan ticaret hacmimiz Türkiye açısından artan bir genel ticaret açığı anlamına gelmektedir. Mevcut ticaret hacmindeki eğilimin devam etmesi durumunda 2020 yılında iki ülke hükümetleri tarafından belirlenmiş olan 100 milyar dolarlık ticaret hacmine ulaşılması beraberinde yaklaşık 75 milyar dolarlık bir açık getirecektir.  (Atlı & Ünay, 2014) (Atlı & Ünay, 2014)

Çin’e ihraç edilen ürünler arasında başlıca;  mermer ve traverten, krom, bakır, kurşun, demir, çinko, tabii borat cevherleri, bor oksitleri ve borik asitler yer almaktadır. Çin’den ithal edilen ürünler arasında ise; otomatik bilgi işlem makinaları ve üniteleri, hücresel / diğer kablosuz ağlar için telefonlar, oyuncaklar, ses - görüntü ve diğer bilgileri almaya, çevirmeye ve vermeye yarayan araçlar, yük ve insan taşıma amaçlı gemiler bulunmaktadır. (Bulut, 2017)

3.2.Japonya

Başkent : Tokyo

Nüfus: 126.590.000

Yüzölçümü: 377.899 km²

GSYİH: 5,22 Trilyon $ (2018)

Türkiye ve Japonya arasındaki ilişkiler özellikle 1990’lı yıllardan itibaren Japonya’nın Türkiye’ye verdiği krediler ile ivme kazanmaya başlamıştır. 1992 yılında imzalanan ‘Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması’ anlaşmasıyla Türkiye’ye doğrudan Japon yatırımları akışı başlamıştır. Türkiye’nin en büyük ihracatçı firmaları arasında Japon firmalarının olması o dönemde geliştirilen ekonomik ve ticari ilişkilerle sayesinde olmuştur. (Diril, 2008)

Japonya, otomotiv ve yan sanayi, imalat sanayi, gıda ve altyapı sektörlerine özel ilgi göstermektedir.

Türkiye’nin Japonya’ya ihraç ettiği ürünler arasında; tekstil, konfeksiyon, makarna, balıkçılık ürünleri, otomotiv parçaları yer almaktadır. İthal ettiği ürünler arasında ise başlıca olarak makine ve cihazlar, otomotiv ürünleri ve demir-çelik bulunmaktadır.

Japonya’dan Türkiye’ye son 15 yılda ülkemize 2.7 milyar ABD Doları Japonya kaynaklı FDI girmiştir. Bunun yanı sıra Türkiye’deki önemli projelere Japonya’dan krediler de sağlanmıştır. Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) tarafından sağlanan krediler ile Haliç Köprüsü(1974), Hasan Uğurlu Barajı ve HES, Altınkaya Barajı ve HES ile II. Boğaz Köprüsü (1988), Marmaray gibi önemli projelere finansman sağlanmıştır. (T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2017)

Şekil 2. 2014-2018 Arası Türkiye-Japonya Dış Ticaret Göstergeleri

3.3. Endonezya

Başkent : Cakarta

Nüfus: 258 milyon

Yüzölçümü: 1.904.569 km²

GSYİH: 1,1 Trilyon $

Endonezya, Türkiye’nin de içerisinde bulunduğu D-8 ülkeleri üyesidir.

Türkiye’nin Endonezya’ya ihraç ettiği ürünle arasında başlıca tütün ve mamulleri; organik kimyasal ürünler; tekstil elyafı ve mamulleri; hububat ve mamulleri bulunmaktadır. İthal ettiği ürünler arasında ise hayvansal ve bitkisel yağlar; el yapımı tekstil elyafı; el yapımı flamalar; tekstil lifleri, kauçuk ve ürünleri yer almaktadır.

Şekil 3. 2010-2015 Arası Türkiye-Endonezya Dış Ticaret Göstergeleri

2000 yılında 262 milyon ABD doları olan ticaret hacmi, son 15 yılda yaklaşık 10 kat artarak 2014 yılında 2.271 milyon dolara ulaşmıştır. Ancak Şekil 3’teki veriler göz önünde bulundurulduğunda Türkiye, Endonezya ile olan ticaret hacminde açık vermektedir.

3.4.Singapur

Başkent : Singapur

Nüfus: 5,5 milyon

Yüzölçümü: 181.000 km²

GSYİH: 323 Milyar $ (2017)

Türkiye ve Singapur büyükelçilikleri son 7 yıl içerisinde karşılıklı olarak açılmıştır. İki ülke arasında siyasi ve ekonomik ilişkilerin kapsamı ve derinliği, son dönemdeki üst düzey ziyaretlerle de pekiştirilmiştir.

Türkiye’nin Singapur’a ihraç ettiği ürünler arasında başlıca; mineral yakıt, yağ, damıtma ürünü, vs; inci, değerli taşlar, metaller ve madeni paralar; gemi, bot ve diğer yüzen yapılar; elektrik ve elektronik ekipmanlar yer almaktadır. İthatl ettiği ürünler arasında ise; plastik ve ürünleri; makine, nükleer reaktör, kazan, vs; optik, foto, teknik, tıbbi, vs. cihaz; organik kimyasallar bulunmaktadır. (DEİK, 2018)

Şekil 4. 2010-2015 Arası Türkiye-Singapur Dış Ticaret Göstergeleri

3.5. Filipinler

Başkent : Manila

Nüfus: 102 milyon

Yüzölçümü: 300.000 km²

GSYİH: 313 Milyar $ (2017)

Türkiye ve Filipinler arasındaki ilişkiler son 10 yıl içerisinde ivme kazanmıştır. 2015 Mart ayından itibaren Türk Hava Yolları’nın Filipinler’in başkenti Manila’ya başlattığı doğrudan seferler, iki ülke halklarının etkileşimine katkıda bulunmaya devam etmektedir. Yine Nisan 2015’te TİKA’nın Manila Ofisinin faaliyete başlaması iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesinde önemli bir adımdır.

Öte yandan Türkiye, Filipinler’in güneyinde silahlı çatışmaların sona erdirilmesi ve kalıcı barışın tesis edilmesi çabalarına aktif olarak katkı sağlamakta ve Güney Filipinler barış sürecine yönelik katkısı çerçevesinde, Bağımsız Silah Bırakma Organı’nın Başkanlığını 2014 yılında kurulmasından bu yana yürütmektedir. (T.C. Dışişleri Bakanlığı)

3.6. Malezya

Başkent : Kuala Lumpur

Nüfus: 31 milyon

Yüzölçümü: 329.847 km²

GSYİH: 314 Milyar $ (2017)

Türkiye ve Malezya; başta Birlemiş Milletler, İslam İşbirliği Teşkilatı ve D-8 ülkeleri olmak üzere bir çok uluslararası örgüt ve platformda işbirliği içerisindedir.

Türkiye’nin Malezya’ya ihraç ettiği ürünler arasında başlıca; motorlu kara taşıtları, traktörler, bunların aksam ve aksesuarları, mineral yağlar ve türevleri, demir-çelik, makine ve cihazlar, bor ve boratlar, halı, gıda (un,bakliyat,kabuklu yemiş,meyve ve meyve suları vb.) ve transformatör ürünleri yer almaktadır. İthal ettiği ürünler arasında ise başlıca; palmiye yağı, hindistan cevizi, kauçuk ve kauçuk ürünleri, elektronik devreler ve sentetik lifler bulunmaktadır.

Nisan 2014’te imzalanan Türkiye-Malezya Serbest Ticaret Anlaşması, 1 Ağustos 2015 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu anlaşma Türkiye ve ASEAN üyesi bir devlet arasında yürürlüğe giren ilk STA olma özelliğini taşımaktadır.

Malezya firmalarının Türkiye’de enerji, havalimanı, sigorta ve sağlık sektörlerinde önemli yatırımlara sahiptir. Malezya ayrıca savunma sanayii işbirliği bakımından da Güneydoğu Asya bölgesinde önemli bir partnerdir. (T.C. Dışişleri Bakanlığı, tarih yok)

Şekil 5. 2011-2015 Arası Türkiye-Malezya Dış Ticaret Göstergeleri

3.7.Güney Kore

Başkent : Seul

Nüfus: 52 milyon

Yüzölçümü: 99.700 km²

GSYİH: 1,6 Trilyon $ (2018)

Türkiye ve Güney Kore arasında 1 Mayıs 2013'te serbest ticaret anlaşması Türkiye'nin imzaladığı ilk derin ve kapsamlı ekonomik ortaklık anlaşması niteliğindedir. Bu anlaşmayla Türkiye'nin Güney Kore ile olan ticaret hacminde artış meydana gelmiştir. (T.C. Ticaret Bakanlığı)

Türkiye’nin Malezya’ya ihraç ettiği ürünler arasında başlıca; sıvılaştırılmış hidrokarbon gazı (lastik hammaddesi), taşıt aksamları, eczacılık ürünleri, elektrikli makine ve cihazlar, giyim eşyaları, bor ve diğer metal cevherleri, gıda maddeleri (fındık, deniz ürünleri, şekerlemeler, makarna, meyve suyu, baharatlar) ve dericilik ürünleri yer almaktadır. İthal ettiği ürünler arasında ise başlıca; cep telefonları, elektronik cihazlar, bilgisayar çipleri, LCD, LED ve OLED gösterge panelleri/ekranlar, motorlu taşıtlar, taşıt aksam ve parçaları, kazan, makine ve mekanik cihazlar, plastik mamulleri, gemiler, demir-çelik, optik alet ve cihazlar, demiryolu taşıtları ile aksam ve parçaları, kauçuk ve kauçuktan eşya ile dokumaya elverişli suni ve sentetik lifler bulunaktadır.

Şekil 6. 2014-2018 Arası Türkiye-Güney Kore Dış Ticaret Göstergeleri

4. GENEL DEĞERLENDİRME

Uzak Doğu son yıllarda dünyanın önemli ticaret merkezlerinden biri durumuna gelmiştir. Özellikle Çin’in 2000 sonrası yükselişi ve dünyanın en büyük ikinci ekonomisi haline gelmesi Uzak Doğu bölgesine olan ilgiyi artırmıştır. Bu kapsamda Türkiye’nin de Uzak Doğu bölgesi ülkeleriyle siyasi, ekonomik ve ticari ilişkilerin seyrinde son yıllarda ivme gerçekleşmiştir.

Ülkeler ile ikili ilişkilerde ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi öncelikle siyasi ve hukuki zeminin oluşturulmasını ve geliştirilmesini gerektirmektedir. Bu kapsamda karşılıklı büyükelçiliklerin açılması, ülkelere karşılıklı uçak seferlerinin başlatılması, iş konseylerinin kurulması ve işlevsel hale getirilmesi gibi adımlar, bölge ülkeleri ile ekonomik ve ticari ilişkilerin hukukî zemininin büyük ölçüde hazırlandığını göstermektedir. Ancak hukuki zeminin oluşturulması ve siyasi ilişkilerin geliştirilmesi ekonomik ve ticari ilişkileri henüz Türkiye’nin hedeflediği noktaya getirmekten çok uzaktır.

Türkiye’nin Çin, Japonya, Güney Kore başta olmak üzere Uzak Doğu ülkeleri ile mevcut ticaret hacminin eğilimi önemli ölçüde açık vermektedir. Türkiye’nin dış ticaret açığının büyük bir kısmı Uzak Doğu ülkeleri ile olan ithalattan kaynaklanmaktadır. Söz konusu dış ticaret açığının kapatılması ve ticareti dengelemek için bir taraftan Uzak Doğu ülkelerine ihracatı geliştirmeye yönelik adımlar atılması gerekirken, diğer taraftan ülkelerin Türkiye’ye yönelik yatırım yapmaya ve yatırımlarını geliştirmeye yönelik teşviklerin artırılması gerekmektedir

Nasrettin GÜNEŞ

KAYNAKÇA

ADB ANNUAL REPORT. (2017, December 31). Nisan 5, 2019 tarihinde Members, Capital Stock, and Voting Power: https://data.adb.org/sites/default/files/ar2017-oi-appendix1.pdf adresinden alındı

Atlı, A., & Ünay, S. (2014, Haziran). KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE TÜRKİYE-ÇİN EKONOMİK İLİŞKİLERİ. SETA ANALİZ(96). SETA: http://file.setav.org/Files/Pdf/20140610182601_kuresellesme-surecinde-turkiye-cin-ekonomik-iliskileri-pdf.pdf adresinden alındı

Bulut, R. (2017, Kasım). ÇİN HALK CUMHURİYETİ EKONOMİSİ VE TÜRKİYE İLE İLİŞKİLERİ. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi(56), s. 18-22.

Cengiz, S. (2004, Mayıs). Uzak Doğu Bölgesi ile Ekonomik İlişkilerimize Genel Bir Bakış. Nisan 1, 2019 tarihinde http://www.mfa.gov.tr/uzak-dogu-bolgesi-ile-ekonomik-iliskilerimize-genel-bir-bakis.tr.mfa adresinden alındı

DEİK. (2018). TÜRKİYE-SİNGAPUR İKİLİ İLİŞKİLERİNDE 2018 SONU HEDEFİ 2 MİLYAR ABD DOLARI. Nisan 3, 2019 tarihinde deik.org.tr: https://www.deik.org.tr/basin-aciklamalari-turkiye-singapur-ikili-iliskilerinde-br-2018-sonu-hedefi-2-milyar-abd-dolari adresinden alındı

Deniz, T. (2012, Nisan 6). TÜRKİYE’NİN UZAK DOĞU ÜLKELERİ (ÇİN, HONG KONG, JAPONYA, GÜNEY KORE) İLE TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ. Nisan 1, 2019 tarihinde TÜRKİYE’NİN UZAK DOĞU ÜLKELERİ (ÇİN, HONG KONG, JAPONYA, GÜNEY KORE) İLE TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ adresinden alındı

Diril, Y. (2008, Mart 10). Türkiye-Japonya İlişkileri: Uzaktaki Yakın Ülke. Nisan 3, 2019 tarihinde BİLGESAM: http://www.bilgesam.org/incele/880/-turkiye-japonya-iliskileri--uzaktaki-yakin-ulke/#.XPCB-9MzZTY adresinden alındı

T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2016). Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN). Nisan 2, 2019 tarihinde mfa.gov.tr: http://www.mfa.gov.tr/guneydogu-asya-ulkeleri-birligi.tr.mfa adresinden alındı

T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2017). http://www.mfa.gov.tr/japonya_ekonomisi.tr.mfa. Nisan 2, 2019 tarihinde mfa.gov.tr: http://www.mfa.gov.tr/sanghay-isbirligi-orgutu.tr.mfa adresinden alındı

T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2017). Japonya'nın Ekonomisi. mfa.gov.tr: http://www.mfa.gov.tr/japonya_ekonomisi.tr.mfa adresinden alındı