SERBEST ŞİİR ÖLÇÜTSÜZ DEĞİLDİR! | İlim ve Medeniyet

Şiirin tanımıyla alakalı yüzyıllardır devam eden bir tartışma vardır. Bu tartışmanın bir neticeye varamamasının temel sebebi şiiri tanımlayan şairlerin bağlı bulundukları veznin belli başlı özelliklerini şiirin tanımını yaparken kullanmalarıdır. Örneğin hece ölçüsünü benimsemiş şairlerimizin yaptığı tanımlarda “uyak” vazgeçilmez bir unsurdur. Aruz ölçüsünde eser kaleme almış şairlerimizin şiir tanımlarında mısraların, hatta hecelerin tınısal özelliklerine kadar inilmektedir. Serbest şiirde ise durum tamamen farklıdır. Bir boşluk havası varmışçasına yapılan tanımlar, “hoş duygular uyandıran şiir türü” gibi genel geçer ibareler burada hâkim düşünceyi yansıtır fakat bunların ne kadar serbest şiiri tanımladığı tartışmaya açık bir konudur. Bizler bu yazımızda serbest şiiri basite indirgeyerek kuralsızlık izlenimi verenlere karşı, serbest şiirin de ölçütlerinin olduğunu, belli bir estetik kaygısının varlığını ve hatta bu vezin türünün diğer vezin türlerinden daha zor ölçütlere dayandığını maddelerle anlatmaya çalışacağız. 6 maddede topladığımız bu ölçütler şunlardır:

1. Tını
2. Anlam
3. Aliterasyon-Asonans
4. İmge
5. Alıntı
6. İç kafiye

“Şiir, nesirden bambaşka bir kimliktedir. Musikiden başka türlü bir musikidir. Şiirde ‘nefes’ ve ‘ses’ iki temel öğedir. Dizenin ayakları yerden kopmazsa ve uçmazsa ya da ister en hafif perdeden olsun, ister İsrafil’in sûru kadar gür olsun, kulağı bir ses gibi doldurmazsa halis şiir değildir.”

Yahya Kemal Beyatlı

 Tını

Yahya Kemal der ki: “Şiir, nesirden bambaşka bir kimliktedir. Musikiden başka türlü bir musikidir. Şiirde ‘nefes’ ve ‘ses’ iki temel öğedir. Dizenin ayakları yerden kopmazsa ve uçmazsa ya da ister en hafif perdeden olsun, ister İsrafil’in sûru kadar gür olsun, kulağı bir ses gibi doldurmazsa halis şiir değildir.”(1) Serbest şiirin olmazsa olmazlarının başında tını gelir. Belli bir ritmi olmayan şiir nakıstır, eksiktir. Aruzda ve hecede kendini bariz belli eden tını veya ritmik özellikler serbest şiirde kendisini kelimelere, noktalama işaretlerine, kelime ve cümle tekrarlarına bırakmış olsa da vardır ve olmazsa olmazdır. Hüseyin Atlansoy’un “İyi Günler İlerde Anneanne”(2) adlı şiirinin giriş kısmını burada inceleyebiliriz:

İyi günler ilerde anneanne
İyi günler ilerde
Bense yirmi dört saatlik
Günlerdeyim anneanne

Cahit Zarifoğlu’nun “Uyarılan Şair”(3) adlı şiirinin son kısmı şöyledir:

Yazdıkların şiir değilse kalsın
Cennetse sevdan çık dışarı
Solgun ışıklar
Sessiz ağaçlar parklarla
O cümbüş gecesini de tak peşine
Yazdığın şiir değilse bırak bunları kalsın…

Nazım Hikmet Ran’ın “Tahir ile Zühre Meselesi”(4) adlı şiirinin bir kısmı şöyledir:

Tahir olmak da ayıp değil Zühre olmak da
hattâ sevda yüzünden ölmek de ayıp değil,
bütün iş Tahirle Zühre olabilmekte
yani yürekte.
Meselâ bir barikatta dövüşerek
meselâ kuzey kutbunu keşfe giderken
meselâ denerken damarlarında bir serumu
ölmek ayıp olur mu?
Tahir olmak da ayıp değil Zühre olmak da
hattâ sevda yüzünden ölmek de ayıp değil.

Açıkça görülmektedir ki şiirde ahenk ritmik öğelerle sağlanmaya çalışılmıştır. Cümlelerin tekrar edilmesi ve kelime tekrarlı vurgular tınısal özellikleri tamamlamıştır.

Bünyesinde bir anlam barındırmayan, konusu dahi olmayan ve boş lakırtıdan öte gidemeyen şiirler, ki günümüz şairlerinin kahir ekseriyeti bu sıfatların muhatabıdır, ortaya bir değer koymadığı için düz yazıdan farksızdır.

Anlam

Serbest şiir şairlerinin yaşadığı iki büyük denklem vardır. Biri ahenksiz anlam, diğeri de anlamsız ahenk. Ahenk unsurlarını içerisinde barındırmayan bir şiir anlamlı ise içerisinde eksik de olsa bir değer ifade ediyor demektir. Fakat bünyesinde bir anlam barındırmayan, konusu dahi olmayan ve boş lakırtıdan öte gidemeyen şiirler, ki günümüz şairlerinin kahir ekseriyeti bu sıfatların muhatabıdır, ortaya bir değer koymadığı için düz yazıdan farksızdır. Bu noktada yazılan şiirlerin anlamlı olmasına ve bir şeyler anlatabiliyor olmasına ehemmiyet verilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Zira gizemli olacağım diye “gizem” çatısı altında dillerini kapalı bir anlatımla boğan ve anlamsızlaştıran şairleredir sözümüz.

Jean Paul Sartre der ki: “Arı sanatla boş sanatın birbirinden farksız olduğu, estetik özleştirmeciliğin de geçen yüzyılda kendilerine sömürücüdense dar kafalı denmesini yeğleyen kentsoyluların savunma amaçlı bir manevrasından başka bir şey olmadığı biliniyor. Dolayısıyla, kendilerinin de söylediği gibi yazarın bir şeyden söz etmesi gerekir gerçekten.”(5) Sartre tartışmayı daha ileri bir boyuta taşıyarak estetik yazmayan şairleri boş sanat yapmakla itham eder. Ahenk unsurlarının baskın olmadığı fakat anlam itibariyle güçlü şiirlerin varlığı da yadsınamayacak kadar fazladır. Erdem Bayazıt’ın “Sana Bana Vatanıma Ülkemin İnsanlarına Dair”(6) adlı şiirini burada örnek verebiliriz:

Çünkü onlar yün örerken pencere önlerinde
Ya da çamaşır sererken bahçelerinde
Birden alıverirler kara haberini
Okul dönüşü bir trafik kazasında
Can veren oğullarının.

Görüldüğü gibi anlam açık ve sadedir. Şair anlatmak istediği konuyu şiire yansıtırken ahenk unsurlarının baskınlığı yerine daha anlaşılır bir üslup tercih etmiştir.

III. Aliterasyon-Asonans

Anlamlı bir ibareyi ifade ederken aliterasyonu ve asonansı bulunan kelimeleri tercih etmek şiirin yapısal özelliklerini kuvvetlendirir. Aliterasyon sessiz harflerin, asonans ise sesli harflerin tekrarı ve vurgusu ile cümle içerisinde belirginleşmesine denir. Bunun en büyük örneklerini İsmet Özel şiirlerinde görmek mümkün. “Sebeb-i Telif”(7) şiirinde:

Başkalarının aşkıyla başlıyor hayatımız
ve devam ediyor başkalarının hınçlarıyla
düşmanı gösteriyorlar, ona saldırıyoruz
siz gidin artık
düşman dağıldı dedikleri bir anda
anlaşılıyor
baştan beri bütün yenik düşenlerle
aynı kışlaktaymışız
incecik yas dumanı herkese ulaşıyor
sevinç günlerine hürya doluştuğumuzda
tek başınayız.

‘s-ş’ aliterasyonu başta olmak üzere, ‘d, ç, b, t’ aliterasyonları göze çarpmaktadır. Asonans olarak da ‘a, ı’ harflerini içerisinde bolca barındıran kelimelerin varlığı tesadüfi değildir. Bunlar şiirde ahengin sağlanmasına yardımcı olan yapısal özelliklerdir.

Turgut Uyar’ın “Göğe Bakma Durağı”(8) adlı şiirinin giriş kısmı şöyledir:

İkimiz birden sevinebiliriz göğe bakalım
şu kaçamak ışıklardan şu şeker kamışlarından
bebe dişlerinden güneşlerden yaban otlarından
durmadan harcadığım şu gözlerimi al kurtar
şu aranıp duran korkak ellerimi tut
bu evleri atla bu evleri de bunları da
göğe bakalım

‘ş, k, t, g’ harflerinin aliterasyonu şiire ritmik bir hava katarak şiirin ahenkle bütünleşmesine katkı sağlamıştır.

İmge

İmge, şiirde şairin dış dünyadan aldığı zihinsel uyarımları yeni bir ibare, benzetme veya metafor olarak ifade etmesi ile gerçekleşir. İmge bir kelime olabileceği gibi bir kelime grubu, ipuçları verilmiş ancak açıkça söylenmemiş bir im (işaret) şeklinde de olabilir. Kısaca kendi anlamı dışında birden fazla anlam ifade eden veya okuyucunun aklını telmih (hatırlatma) yoluyla düşünmeye sevk ettiren ifadelerdir. Örnek olarak İsmet Özel’in “Amentü”(9) şiirinden alıntıladığımız kısmı paylaşabiliriz:

Çanlar sustu ve fakat
binlerce yılın yabancısı bir ses
değdi minarelere: Tanrı uludur Tanrı uludur
polistir babam
Cumhuriyetin bir kuludur
bense
anlamış değilim böyle maceralardan
ne Godiva geçer yoldan, ne bir kimse kör olur
yalnız
coşkunluğu karşısında içlendiğim şadırvan
nüfus cüzdanımda tuhaf
ekmek damgası durur

İçerisinde birçok imgeyi barındıran bu mısralar kısaca cumhuriyet döneminde yaşanan sıkıntılara dem vurmaktadır. “Tanrı uludur” ibaresi ezanın Türkçeleşmesini, “ekmek damgası” dönemin şartlarını, “içlendiğim şadırvan” eskiye duyulan özlemi ifade etmektedir. “ne Godiva geçer yoldan, ne bir kimse kör olur” ibaresi ise başlı başına bir hikâyeyi temsil eder. İsmet Özel anlatımı kuvvetlendirmek için eski bir hikâyeye başvurmuştur. Hikâye(10) şöyledir:

İngiltere kaynaklı bir öyküdür Leydi Godiva. Anlatıya göre, Coventry’de yaşayanlar, lordun koyduğu vergilerden bıkmış usanmışlardır. İyi yürekli bir insan olan lordun eşi Godiva, kocasına vergilerin düşürülmesi konusunda yalvarmaktadır. Sonunda bıkar lord: “Tamam” der. Fakat Godiva’ya asla kabul edemeyeceği bir şart koşar. Leydi Godiva, anadan doğma şekilde bir ata binecek ve şehri baştanbaşa dolaşacaktır. Lord çok rahattır bu teklifi yaparken, zira eşinin asla böyle bir davranışa kalkışmayacağından emindir.

Teklifi kabul eder Godiva. Bir gün, şehri baştan aşağı çırılçıplak dolaşır. Fakat sokaklar bomboş, işyerleri kapalı, evlerin perdeleri sıkı sıkıya kapalıdır. Coventry halkı, çok sevdikleri leydilerini çırılçıplak görmemek için evlerine kapanmışlardır.

O gün, yalnızca bu durumdan haberdar olmayan biri, Leydi Godiva’yı bir atın üzerinde çırılçıplak şekilde görür. Şaşırır. Adama durumu anlatırlar. Adam, vergileri düşürmek için çırılçıplak soyunan leydisine hürmeten gözlerine mil çekilip kör olur.

“ne Godiva geçer yoldan, ne bir kimse kör olur” ifadesine dönecek olursak Özel burada iki dönemi birbirine benzeterek olayı mısralarına taşımıştır. Ne Godiva gibi birinin, ne de kör olmayı kabul eden fedakâr bir kimsenin bulunamayacağından yakınmıştır.

Alıntı

Serbest şiir şairleri şiirlerinde başka bir şiirden veya edebi metinden alıntı yapabilir. Bu alıntılar, anlatımı kuvvetlendirmek için veya konuya ilişkin bir bağlantıyı ihtiva ettiği için şiire yerleştirilen ibarelerdir. Erdem Bayazıt’ın “Şehrin Ölümü”(11) adlı şiirinin bir kısmını burada örnek olarak verebiliriz:

Kalabalık toplanıyor büyük meydanlara, Aşka veda
İnsanlar geçiyor yollardan, İnanca veda
Şehir kapanıyor içine, Toprağa veda
Dolaşıyor bir heykelin taştan eli üstlerinde insanların
Kuşlar göç ediyorlar bulutlar göç ediyorlar
“Yüzünde son gülümseme kaybolurken çocukların”, İnsana veda

Burada kullanılmış olan “Yüzünde son gülümseme kaybolurken çocukların” mısrası Sezai Karakoç’un “Balkon”(12) adlı şiirinden alıntılanmıştır:

Çocuk düşerse ölür çünkü balkon
Ölümün cesur körfezidir evlerde
Yüzünde son gülümseme kaybolurken çocukların
Anneler anneler elleri balkonların demirinde

Alıntılama serbest şiirde anlatımı kuvvetlendirir fakat olmazsa olmaz değildir. Burada şunun vurgusunu yapmak gerekir; şairler başka şairlerin şiirlerinden ilham alabilir, onların şiirlerinde geçen mısraları kullanabilir. Bu gayet tabiidir. Tırnak işareti içerisinde belirtildiği sürece herhangi bir çalıntı, emek hırsızlığı söz konusu olamaz.

İç Kafiye

Bu bölümde bahsedeceklerime birçoklarınız itiraz edecektir. Ama bir gerçek vardır ki serbest şiirin de, aruzda ve hecede olduğu gibi kafiyeli oluşudur. Buradaki kafiye bir iç kafiye hükmünde olduğu için biz buna “İç Kafiye” demeyi uygun gördük. Aruzda ve hecede olduğu gibi aşikâr olmasa da şiire yayılmış veya gizlenmiş olarak karşımıza çıkar. Düzensizdir. Belli bir kalıp içerisine sokarak aramak abes ile iştigaldir. Serbest şiirin ünlü şairlerinin neredeyse tamamına yakını iç kafiyeyi kullanmışlardır. Bunu birkaç örnekle anlatacağım. Sezai Karakoç’un “Masal”(13) adlı şiirinin başlangıç kısmı şöyledir:

Doğuda bir baba vardı
Batı gelmeden önce
Onun oğulları batıya vardı
Birinci oğul batı kapılarında
Büyük törenlerle karşılandı
Sonra onuruna büyük şölen verdiler
Söylevler söylediler babanın onuruna
Gece olup kuştüyü yastıklar arasında
Oğul masmavi şafağın rüyasında
Bir karaltı yavaşça tüy gibi daldı içeri
Öldürdüler onu ve gömdüler kimsenin bilmediği bir yere
Baba bunu havanın ansızın kabaran gözyaşından anladı
Öcünü alsın diye kardeşini yolladı

Koyu yazılan kelimelere bütüncül bakıldığı zaman iç kafiyenin varlığını açıkça görmek mümkün. “vardı, karşılandı, verdi, söyledi, daldı, öldürdü, gömdü, anladı, yolladı” kelimeleri kendi arasında bir uyum oluştururken “kapılarında, arasında, rüyasında” kelimeleri de kendi arasında bir uyum sağlamıştır. Cahit Zarifoğlu’nun “Sultan”(14) adlı şiiri şöyledir:

Seçkin
Bir kimse değilim
İsmimin baş harfleri acz tutuyor
Bağışlamanı dilerim
Sana zorsa bırak yanayım
Kolaysa esirgeme
Hayat bir boş rüyaymış
Geçen ibadetler özürlü
Eski günahlar dipdiri
Seçkin bir kimse değilim
İsmimin baş harflerinde kimliğim
Bağışlanmamı dilerim
Sana zorsa yanmaya razıyım
Kolaysa affı esirgeme
Hayat boş geçti
Geri kalan korkulu
Her adımım dolu olsa
İşe yaramaz katında
Biliyorum
Bağışlanmamı diliyorum

Zarifoğlu burada “değilim, ismim, dilerim, yanayım, kimliğim, razıyım, adımım, biliyorum, diliyorum” kelimelerini kullanarak iç kafiyeye örnek teşkil etmiştir. İsmet Özel’in “Amentü”(15) adlı şiirinin giriş kısmı şöyledir:

İnsan 
eşref-i mahlûkattır derdi babam
bu sözün sözler içinde bir yeri vardı 
ama bir eylül günü bilek damarlarımı kestiğim zaman 
bu söz asıl anlamını kavradı 
geçti çıvgınların, çıbanların, reklamların arasından 
geçti tarih denilen tamahkâr tüccarı
kararmış rakamların yarıklarından sızarak 
bu söz yüreğime kadar alçaldı 
damar kesildi, kandır akacak 
ama kan kesilince damardan sıcak 
sımsıcak kelimeler boşandı 
aşk için karnıma ve göğsüme
ölüm için yüreğime sürdüğüm eczâ uçtu birden
aşk ve ölüm bana yeniden
su ve ateş ve toprak 
yeniden yorumlandı.

Mesela burada “insan, zaman, arasından” kelimeleri kendi arasında, “sızarak, akacak, sıcak, sımsıcak, toprak” kelimeleri kendi arasında, “vardı, kavradı, geçti, alçaldı, kesildi, boşandı, uçtu, yorumlandı” kelimeleri de kendi arasında kafiyelenmiştir.

Bunlar gibi birçok örnek verilebilir. Serbest şiirde kafiyenin olmadığını iddia edenlerin savunmak amacıyla kafiyesiz bir şiiri getirmeleri düşük ihtimaldir. Getirilecek olsa bile, gelen şiirin ahenk unsurları bakımından yetersiz oluşu, akışkanlık ve tınısallık bakımından noksan olacağı göz önünde bulundurulursa düz yazıdan farksız olmayacağı anlaşılacaktır.

Sonuç

Serbest şiir için “hoş duygular uyandıran şiir türü” gibi genel geçer ibareler yerine, değerlendirme ölçütü olarak koyabileceğimiz ahenk unsurlarını yukarıda sıralamış bulunmaktayız. Bizler bu yazımızda serbest şiiri basite indirgeyerek kuralsızlık izlenimi verenlere karşı serbest şiirin de ölçütlerinin olduğunu, belli bir estetik kaygısının varlığını ve hatta bu vezin türünün diğer vezin türlerinden daha zor ölçütlerle donandığını maddelerle anlatmaya çalıştık. Umarım faydalı olabilmişizdir.

Sevgi ve muhabbetle…*

1- Yahya Kemal Beyatlı, Yedigün, c.V. 1935, no. 122
2- Hüseyin Atlansoy, Su Burcu/Toplu Şiirler 1983-2005, Hece Yayınları, 2005, sf: 192
3- Cahit Zarifoğlu, Korku ve Yakarış, Beyan Yayınları, 2016, sf: 47
4- Nazım Hikmet Ran, Yatar Bursa Kalesinde, Yapı Kredi Yayınları, 2018, sf: 191
5- Jean Paul Sartre, Edebiyat Nedir?, Can Yayınları, 2017, sf: 34
6- Erdem Bayazıt, Şiirler, İz Yayıncılık, 2011, sf: 74
7- İsmet Özel, Bir Yusuf Masalı, TİYO Yayınları, 2002, sf: 125
8- Turgut Uyar, Göğe Bakma Durağı, Yapı Kredi Yayınları, 2017, sf: 27
9- İsmet Özel, Erbain, TİYO Yayınları, 2016, sf: 181-182
10- https://www.yenisafak.com/yazarlar/ismailkilicarslan/godiva-50917
11- Erdem Bayazıt, Şiirler, İz Yayıncılık, 2011, sf: 16
12- Sezai Karakoç, Gün Doğmadan, Diriliş Yayınları, 2012, sf:  81
13- Sezai Karakoç, Gün Doğmadan, Diriliş Yayınları, 2012, sf:  409
14- Cahit Zarifoğlu, Şiirler, Beyan Yayınları, 2014, sf: 491
15- İsmet Özel, Erbain, TİYO Yayınları, 2016, sf: 177

*Bu yazı, Araf Dergisi’nin 9. sayısında aynı başlıkla yayınlanmıştır. (Şubat-Mart 2019)

M. Fatih Özmen